Interview Yesim Ustaoglu (‘Araf’)

Amsterdam, Hotel Aalborg, 17 augustus 2014

‘Araf’ is het Turkse woord voor ‘ergens tussenin’, het wachten op iets dat staat te gebeuren. Tijdens het internationale filmfestival World Cinema Amsterdam in augustus 2014 werd de film ‘Araf’ voor het eerst aan het Nederlandse publiek getoond. Terwijl filmmaakster Yesim Ustuoglu wachtte op de première die avond en de aansluitende Q&A, schoven wij bij haar aan tafel voor een gesprek.

‘Araf’ gaat over twee jongeren, van een jaar of achttien. Ze werken in een wegrestaurant, een letterlijk en figuurlijk tussenstation voor de jongvolwassenen. Het idee voor deze film kwam tot haar tijdens het filmen van Yesims vierde film, ‘Pandora’s Box’, toen ze met haar crew een soortgelijke plek bezocht. De setting is dan ook erg belangrijk in ‘Araf’. Yesim vertelt: “Ik haal inspiratie uit de gekste dingen. Uit het leven, bepaalde onverwachte momenten, soms heb ik hele interne gesprekken met mijzelf en daar komt dan iets uit voort.”

Te makkelijk

Net als in haar vorige films zit in ‘Araf’ weinig dialoog. “Het is mijn stijl, mijn taal. Ik heb niet het idee dat we alles met dialogen moeten uitleggen. Dat is voor mij makkelijke cinema, te informatief. Ik wil dat mijn publiek de film ondergaat en interpreteert, niet alleen doordat de personages praten. Cinema is natuurlijk kunst, niet alleen visueel met sterke composities en het geluid dat van doorslaggevende aard is en waardoor het belangrijk is om voor cinema naar de bioscoop te gaan, voor de beste condities. Daarnaast moet er ook een karakterontwikkeling zijn.”

Met pech langs de weg
De beelden in ‘Araf’ zijn prachtig. Het Turkse landschap, dat op zichzelf al betoverend is, is in ‘Araf’ bedolven onder een dikke laag sneeuw. Yesim vertelt dat ze er van houdt om onderweg te zijn. “Reizen is een van mijn favoriete bezigheden. Het is niet alleen een manier om van A naar B te komen, je maakt ook altijd een innerlijke reis door, waardoor je verandert.” Tijdens een hevige sneeuwstorm besloot de filmmaakster toch op pad te gaan. “Uiteraard waren we goed georganiseerd, ik wil mijn team niet zomaar in gevaar brengen, omdat ik toevallig een paar scènes wil filmen. De beelden die je in de film ziet, met auto’s met pech langs de kant van de weg of na een ongeluk, zijn dan ook niet in scène gezet, maar echt. Waar mogelijk hebben we de mensen ook geholpen. Het was gevaarlijk, maar wel de moeite waard.” Later, toen Yesim een masterclass gaf, sprak ze een Amerikaanse producent die aan het gissen was wat het budget voor deze film was. “Hij kon zich niet voorstellen dat we voor zo’n laag bedrag deze scènes hadden gefilmd. Toen ik liet weten dat het allemaal echt was, was hij erg verbaasd. Hij had nog niet eerder meegemaakt dat dat soort scènes niet vooropgezet waren. Zelfs de wind en sneeuw zouden wat hem betreft namaak moeten zijn.”

Yesim is een intuïtieve regisseur. “Ik hou me lang niet altijd aan het scenario. Soms gebeurt er iets wonderbaarlijks, krijg ik tijdens het filmen inspiratie en dan moet dat er in. Ik besluit soms ook om hele scènes gewoon niet te filmen. Ik ben in gedachten al bezig met de montage, en maak aan de hand daarvan beslissingen. Ik probeer wel altijd zo lang mogelijke takes te filmen.”

Bij ‘Araf’ werkte Yesim voor het eerst samen met cinematograaf Michael Hammon, bekend van ‘Cloud 9’. “Ik heb normaal gesproken een vast team om me heen, een D.O.P uit Polen, de geluidsmensen uit Frankrijk, maar in dit geval werkten de condities niet. Met Michael was het prettig werken, zo prettig, dat we onze samenwerking met mijn volgende film voortzetten. Het is fijn om mensen om je heen te hebben die je taal begrijpen en waarderen. Ik ben nogal gevoelig wat beeld en geluid betreft, dus het is plezierig om dat niet te hoeven verdedigen of uit te leggen.”

Bekende zanger

Wat acteurs betreft kiest Yesim juist vaak een mix van gevestigde namen en debutanten. “Ik vind het geweldig om nieuwe gezichten, jonge talenten te ontdekken. In ‘Journey to the Sun’, mijn tweede speelfilm, castte ik uitsluitend onbekende acteurs. Deze hebben later in andere, grotere, producties gespeeld. In ‘Pandora’s Box’ heb ik een combinatie van bekende acteurs en jonge mensen aan het werk gezet, net als nu in ‘Araf’. Özcan Deniz, die de vrachtwagenchauffeur speelt op wie Zehra verliefd wordt, is, ironisch genoeg omdat hij geen woord spreekt in de film, bijvoorbeeld een bekende zanger en ook Nihal Yalcin, die de rol van Zehra’s oudere vriendin Derya speelt, heeft al naam gemaakt.

Buster Keaton

Yesims films hebben altijd een serieus onderwerp. Toch denkt ze er wel eens over om ook eens een komedie te maken. “In al mijn films zit wel iets humoristisch. Niet iets dat je laat schaterlachen, maar op zijn minst veroorzaakt het een glimlach. Komedie is moeilijk. Echte komedie moet extreem serieus, maar ook intelligent zijn. Ik ben dol op Buster Keaton, Charlie Chaplin, de Marx Brothers… Maar Buster Keaton is mijn favoriet.” Haar volgende project wordt echter weer een drama. Een sociaal vraagstuk wordt daarbij niet overgeslagen. “Het gaat eigenlijk vanzelf. Ik creëer de personages en de dingen om hun heen. Ik kan ze niet losmaken van hun omgeving, er is altijd iets van een sociale conditie, iets wat hen ertoe drijft te veranderen.”

Als Yesim terugkijkt naar de films die ze gemaakt heeft, beseft ze dat al haar films belangrijk zijn geweest voor haar ontwikkeling. Ze beelden haar eigen filmtaal uit. “Maar als je één vorige film van mij moet kijken, zou ik voor ‘Journey to the Sun’ gaan, want daarin begon ik echt mijn eigen stijl te ontwikkelen. Mijn eerste langspeelfilm, ‘The Track’, is een erg moeilijke film, erg abstract, met moeilijke composities en veel locaties, maar het resultaat is desondanks sterk. Misschien had ik achteraf gezien wat moeilijkheden met het scenario.” Toch hebben al haar films haar manier van observeren gemeen. “Ze dragen uit wie ik ben, wat mij bezig houdt. Als ik het opnieuw zou moeten doen, zou ik het niet anders doen dan toen.”

Confronterend voor mannen

“Ik maak de films waar ik in geloof, die voor mij ook impact zouden hebben. Het is moeilijk om vooraf in te schatten of het publiek daar net zo op reageert. ‘Araf’ is voor vrouwen iets makkelijker om te begrijpen, heb ik gemerkt. Voor mannen is het soms te confronterend, de pijn is zwaarder dan Zehra’s moed. Vooral in het Oosten (India, Japan) kreeg ik dat soort reacties, maar evengoed in Amerika, hoor. Voor sommige mannelijke kijkers is het lastiger om de emotionele impact te bevatten.”

Fijne herinneringen 

Met ‘Araf’ heeft de filmmaakster al de wereld rond getoerd. Een mooie herinnering heeft Yesim aan de vertoning van haar film op het Tokyo International Film Festival in oktober 2012. “Naderhand kwamen er jonge mensen naar me toe die me vertelden dat ik ze gemotiveerd had om zelf films te gaan maken. Dat was een belangrijk moment.” Ook in India draaide ‘Araf’ op een festival (Pune International Film Festival, januari 2013, red.) en Yesim vertelt dat ze na een voorstelling de volgende dag dezelfde enthousiaste gezichten in de rij zag staan. “Toen ik ze vroeg waarom ze weer de film gingen kijken, zeiden ze dat ze het zo’n sterke film vonden, dat ze het graag nog eens wilden zien om het te analyseren. Dat vond ik erg bijzonder, want doorgaans kies je op een filmfestival zoveel mogelijk films uit en besteed je geen tijd aan het herkijken van films.”

“Arthouse films moet je vaker kijken. Dat zeg ik tegen al mijn studenten. Bij de eerste kijkbeurt begrijp je het onderwerp en het verhaal, maar bij de tweede kijkbeurt wordt pas duidelijk wat de positie van de regisseur was, wat hij of zij duidelijk wil maken.”

Lodi Meijer