Letters (1970)

Regie: George Sluizer | 9 minuten | korte film, documentaire

‘Letters’ is een vroege, korte documentaire van George Sluizer over de allereerste school in een het Braziliaanse dorpje Raposa (in de staat Maranhão). Goed, je zou kunnen zeggen dat het ook over de impact gaat van deze school op de inwoners van het dorp, die allemaal analfabeet zijn en zich vooral met landbouw en visserij bezighouden. Maar dat is iets teveel eer. Of liever: dat staat de lengte van de documentaire niet toe. Toch is het verder een aardig snapshot uit het leven van deze mensen.

Met een duur van negen minuten kan Sluizer niet veel meer doen dan registreren. Dit doet hij prima en ‘Letters’ biedt zeker een paar mooie, opvallende interacties en herkenbare menselijke emoties, maar er is vanzelfsprekend geen ruimte om enorm de diepte in te gaan of de personages goed te leren kennen.

Even lijkt de achtjarige Ricardo een hoofdrol te gaan spelen. Hij zit in de klas en kan niet goed lezen wat de lerares op het bord schrijft. Zij vraagt de andere kinderen in de klas om haar bril naar achteren door te geven, zodat Ricardo hem kan opzetten. Hij vindt het wel interessant maar zal er niet echt beter door kunnen kijken, merkt de voice-over op.

Aan het einde van het filmpje zien we Ricardo nog een keer; hij gaat met de lerares naar een oogarts in de stad. Mooi dat hier actie op wordt ondernomen, maar of zijn zichtprobleem aan het licht is gekomen door de lerares en de komst van de school – en of dit anders onbekend en onbehandeld zou zijn gebleven – is niet duidelijk.

Interessanter in ‘Letters’ is hoe de bevolking reageert op de komst van de school. Eerst zien we een kinderklasje, later een klas vol volwassenen. Iedereen doet ijverig zijn best om te leren schrijven en lezen. Een scène waarin de volwassen Maria thuis oefent en gecorrigeerd wordt door haar kleine dochtertje (ook Maria genaamd) is tekenend en nog maar eens een onderstreping hoe belangrijk het is dat kinderen goed onderwijs krijgen. Later in je leven pik je het allemaal veel minder snel op.

Natuurlijk is Maria te trots om het door haar dochter voor te laten doen en kleine Maria wil op haar beurt ook niet al te erg aandringen, om haar moeder niet in verlegenheid te brengen. Een mooie, aandoenlijke scène.

De komst van een school is een goede ontwikkeling, daar zal iedereen het over eens zijn. Toch is het jammer dat dit zomaar als universele waarheid wordt aangenomen en er niet verder wordt ingegaan op de aanleiding of motivatie voor de oprichting van deze school. Wie bedacht op welk moment dat het tijd was voor een school in dit primitieve vissersdorpje, waar de inwoners tot op heden helemaal geen behoefte hadden aan het leren van lezen en schrijven. Ze konden hiermee altijd prima in hun levensonderhoud voorzien (zo vertelt de voice-over) en leven ook gewoon een (schijnbaar) gelukkig leven.

Even lijkt het erop alsof Sluizer helemaal geen aandacht gaat besteden aan deze enorme olifant in de kamer, maar dan toch, in de laatste één a twee minuten van ‘Letters’. Eerst wordt een vrouw gevraagd waarom zij wil leren lezen. Zij vertelt dat ze niet wil dat anderen altijd maar (politieke) ideeën aan haar moeten voorlezen of vertellen maar dat ze dit ook zelfstandig tot zich wil kunnen nemen. Op de vraag of ze ook zou willen gaan stemmen als ze zou kunnen lezen en schrijven, antwoordt ze bevestigend.

Ze klinkt overtuigd, maar wel voorzichtig: alsof ze hier eerder nog niet had gedacht of over had durven dromen. Dat is dan toch weer betekenisvol: zelfs als ze hier niet eens direct om hebben gevraagd, lijkt het erop dat de komst van de school de inwoners mogelijkheden en kansen laat zien waar ze anders nooit aan zouden denken. Er gaat, kortom, een wereld voor ze open.

Meteen hierna wordt dezelfde vraag gesteld aan een visser (die tot zijn knieën in de zee staat, bezig met zijn werk). Waarom hij wil (of moet) leren lezen? Hij denkt na, lacht schamper, en zegt: geen idee. Misschien betekent dit dat hij nog tot ‘inzicht’ zal komen, of dat hij er gewoon geen behoefte aan heeft en nooit zal hebben. Want dat mag ook.

Bart Rietvink

Waardering: 3

DVD-release: 1 februari 2019 (exclusief bij de Volkskrant)
DVD-release: 23 april 2019