The Wonderful, Horrible Life of Leni Riefenstahl-Die Macht der Bilder (1993)

Regie: Ray Müller | 189 minuten | documentaire

Een serene onderwaterwereld. Twee duikers met camera die richting de kijker zwemmen, rustig, vredig. Dan wordt de kijker rechtop in zijn stoel gedrukt door een ruwe “cut” naar marcherende nazi-soldaten, compleet met het geluid van legergetrommel. Wat is hier aan de hand? Wat is het verband tussen deze, qua toon en inhoud, compleet onsamenhangende beelden? Dan gaan we weer terug naar de bodem van de zee. Dit keer zien we een close-up shot van het gezicht van een oude, doch kwieke dame, die een bijzondere waterplant van naderbij bekijkt. En hier hebben we het antwoord op de vraag van zojuist te pakken: de dame in kwestie is namelijk niemand minder dan Leni Riefenstahl, de Duitse actrice, maar vooral regisseuse, die beroemd en berucht is geworden vanwege haar technisch briljante nazi-propagandafilm ‘Triumph des Willens’ (1935), en die, zelfs als ze de negentig al gepasseerd is, nog bezig is met de uitoefening van haar vak, getuige deze beelden uit haar laatste film ‘Impressionen Unter Wasser’ (2002).

De zijdelings geïnteresseerde zal wellicht niet erg geboeid worden door de verhalen over Riefenstahl als actrice in een stel vroege films, waarin ze als bergbeklimmer figureert. Maar, ook al wil je eigenlijk het liefst zo snel mogelijk op het onderwerp van haar nazifilms terecht komen, deze introductie daartoe is toch een zinnige toevoeging, aangezien we een goed beeld krijgen van het karakter van Riefenstahl, en we zien waar haar artistieke voorkeuren zijn begonnen. We zien hoe ze in 1924 ineens gefascineerd raakte door cinema toen ze een filmposter zag van Arnold Fancks ‘Berg des Schicksals’. Ze was onder de indruk van deze bergbeklimfilm vanwege zijn bewegende wolken, slow motion, bijzondere tegenlicht, en camera-instellingen, ook al had ze destijds (nog) geen verstand van film.

In de (soortgelijke) films waar ze vervolgens terecht kwam, liet ze zien steeds meer oog te hebben voor beeldcompositie en montage. Ook zien we hoe sterk ze toen al was, zowel lichamelijk gezien, als qua wilskracht. Deze kwaliteiten zouden later zo belangrijk worden in haar definiërende films ‘Triumph des Willens’ en ‘Olympia’, over de Olympische Spelen in Berlijn van 1936. Haar karakter komt ook tekenend naar voren in haar gedrag tijdens het maken van deze documentaire over haar leven. Niet zelden heeft ze namelijk specifieke op of aanmerkingen over de filmstijl of composities. Ze is duidelijk een regisseur en cameravrouw in hart en nieren. Al deze aspecten maken haar latere artistieke uitmuntendheid zeer geloofwaardig voor de kijker.

Het gedeelte over haar twee films voor de nationaal-socialisten is zeer interessant, zowel vanwege het inzicht dat we krijgen in Riefenstahl’s perfectionisme en de verhalen die ze heeft te vertellen over haar omgang met top-nazileden. Een centrale vraag die door de documentaire heenloopt is of je als kunstenaar politiek bewust moet zijn. Of je verantwoordelijkheid moet nemen voor datgene wat je kunst uitbeeldt. Kun je je in een soort artistiek vacuüm bevinden, waarbij politieke overwegingen niet relevant zijn voor de kunst op zich? Riefenstahl zwijgt en ontkent in ieder geval in alle toonaarden. Ze betreurt in die verschrikkelijke tijd geleefd te hebben, en wat de films haar voor persoonlijk leed hebben bezorgd, maar de documentaires zelf ziet ze als puur artistieke entiteiten.

Dat ze volkomen bezeten is van haar werk, is nog steeds duidelijk. Met liefde en vol enthousiasme vertelt ze over bepaalde montagetechnieken, cameraopstellingen en -bewegingen terwijl ze beelden toont van ‘Triumph des Willens’. En deze beelden zijn ook inderdaad buitengewoon vakkundig gemaakt. Hetzelfde geldt voor haar documentaire over de Olympische Spelen van 1936, ‘Olympia’ (1938). Revolutionair cameragebruik (waaronder een onderwatercamera) en prachtige slow motion technieken zorgen voor bijna hypnotische beelden. We zien schoonspringers die als vogels door de lucht zweven, en marathonlopers die via hun schaduw aan de grond lijken te kleven, op poëtische wijze het afzien van deze mannen uitbeeldend. Gecombineerd met heftige, bombastische muziek geeft dit de sport een passende lading, die niet uit te beelden is door een simpele registratie van een lopende man. Door de nadruk op de kracht en esthetiek van het lichaam, later ook terugkomend in Riefenstahls fotomateriaal van inheemse stammen, waar glimmende lijven in al hun trots getoond worden, werd deze film door sommige critici ervan beschuldigt fascistische neigingen te vertonen. Riefenstahl heeft hier allemaal geen boodschap aan, en vindt het alleen maar logisch als een kunstenaar geïnteresseerd is in esthetisch aantrekkelijke subjecten.

Wanneer regisseur Müller haar vraagt naar de frequentie van de omgang van Riefenstahl met Hitler en ander hoge nazileden, wordt ze behoorlijk fel. Ze claimt er nauwelijks geweest te zijn, en dat het zeker niet zo was dat ze regelmatig bij hen naar binnen en naar buiten liep, Wanneer ze geconfronteerd wordt met passages uit dagboeken van Goebbels, die het tegendeel beweren, wordt ze kwaad en loopt ze zelfs weg. Ook beweert ze praktisch nergens wat vanaf te hebben geweten, totdat ze aan het einde van de oorlog die vreselijke beelden van concentratiekampen zag. De enthousiaste brief die ze aan Hitler schreef toen deze Parijs was binnengevallen wuift ze weg met de uitleg dat ze louter opgelucht was omdat ze dacht dat die vreselijke oorlog nu voorbij was. Maar Müller oordeelt niet (of nauwelijks), en laat Riefenstahl grotendeels haar zegje doen, om vervolgens de rest aan de interpretatie van de kijker over te laten.

‘The Wonderful, Horrible Life of Leni Riefenstahl’, al in 1993 uitgebracht onder de naam ‘Die Macht der Bilder’, geeft een zeer compleet beeld van Riefenstahl, van haar hoedanigheid als danseres in de jaren twintig tot en met haar tijd als natuurfilmster in de laatste jaren van haar leven. Mensen die écht alles willen weten over de carrière van Riefenstahl hebben met deze film een juweeltje te pakken. Echter, voor diegenen die alleen geïnteresseerd zijn in de beroemdste en meest controversiële films van Riefenstahl, zal de film minstens een half uur te lang duren. Met name haar onderwaterperikelen aan het einde van de film voegen weinig toe aan de rest van de film, anders dan dat ze laten zien dat Riefenstahl van geen ophouden weet en een geboren filmmaakster is. Aan de andere kant is dit het punt dat, afgezien van controverses en moeilijke politieke vragen, het meest krachtig naar voren komt in deze uitstekende documentaire. Het is uiteindelijk toch dit aspect, dat de kijker het meest bij zal blijven over Berta Helene Amalie (Leni) Riefenstahl, één van de grootste talenten in de filmgeschiedenis.

Bart Rietvink

Waardering: 4