Utz (1992)

Regie: George Sluizer | 98 minuten | drama | Acteurs: Armin Mueller-Stahl, Brenda Fricker, Peter Riegert, Paul Scofield, Gaye Brown, Miriam Karlin, Pauline Melville, Adrian Brine, Peter Mackriel, Caroline Guthrie, Clark Dunbar, Christian Mueller-Stahl, Jakub Zdenek, Christian Rabe, Anthony Donovan, Marjol Flore, Vittoria Tarlow, Harriet Robinson, Bonnie Williams

Een film over een gepassioneerde verzamelaar van porselein, en dan in het bijzonder het specifieke ‘Meissen’ porselein, is waarschijnlijk niet meteen een onderwerp waarvan het hart van de gemiddelde filmkijker sneller gaat kloppen. Natuurlijk, de doelgroep is niet het typische blockbusterpubliek, maar zelfs voor veel filmhuisfanaten – die niet bekend zijn met de gelijknamige roman van Bruce Chatwin – zal dit niet boven aan het lijstje staan. Toch blijkt ‘Utz’ een tamelijk fascineerde persoon én film te zijn.

Er is eigenlijk geen valse noot te ontdekken in ‘Utz’. De hele cast acteert uitstekend, in het bijzonder Brenda Fricker als baron Von Utz’ huishoudster Marta, een voortreffelijke Paul Scofield als Dr. Vaclav Orlik, een excentrieke verzamelaar van huisvliegen (en voorheen gefascineerd door mammoeten), en last-but-not-least Armin Mueller-Stahl als het titelpersonage. Mueller-Stahl geeft een genuanceerd beeld van dit personage. Hij is teruggetrokken en een ja, een beetje wereldvreemd. Maar hij is ook gevoelig en empathisch. En net als de kijker een band met hem dreigt te krijgen, is hij weer afstandelijk, een tikkeltje ondeugend of hooghartig. Ook is het duidelijk iemand die worstelt met zichzelf, en dan vooral met zijn eigen obsessie.

Die obsessie betreft zijn verzamelobsessie: van porselein, inderdaad, en misschien een beetje van operadiva’s. Deze twee obsessies komen prachtig samen in één van de mooiste scènes van de film. Hierin heeft hij verschillende porseleinen beeldjes van deftig uitgedoste mannen en vrouwen voor hem op tafel gezet, terwijl hij operamuziek uit zijn platenspeler laat schallen. Vervolgens houdt hij een soort (privé)opvoering met deze beeldjes, die hij naar en om elkaar heen laat bewegen, alsof het echte opera-acteurs waren. Zijn vriend uit New York, kunsthandelaar Marius Fischer (Peter Riegert), slaat dit schouwspel, samen met Marta, ademloos gade.

George Sluizer schiet zijn film en hoofdpersonen liefdevol en met aandacht en hij monteert het verhaal met interessante sprongen in de tijd, waarbij de kijker op de juiste momenten terug- en vooruitblikken voorgeschoteld krijgt, zodat hij weer wat meer te weten komt van de personages, of juist slim op afstand wordt gehouden, om de spanning erin te houden.

Want wat drijft baron von Utz nou eigenlijk? Waarom is hij gefascineerd door dit porselein? Hoe is hij aan die enorm kostbare collectie gekomen? En: waar is het ineens gebleven als hij plotseling overlijdt? Maar ook: kan hij zijn leven nog wel los zien van zijn porselein, zijn obsessie? Heeft – of maakt – hij genoeg ruimte in zijn leven voor relaties en liefde? Gaandeweg komt de kijker hierachter, al was het misschien beter geweest als niet alles uitgelegd zou zijn. De theorie van baron von Utz over het begin van de mensheid, dat hij vindt dat porselein leeft, of de geschiedenis van de relatie tussen Utz en zijn huishoudster Marta. Het is prima dat we een flashback naar hun ontmoeting krijgen, maar we hoeven niet door Orlik uitgelegd te krijgen of ze al dan niet getrouwd waren en wat ze precies voor elkaar voelden en waarom. Het is beter om de beelden voor zich te laten spreken of om wat mysterie over te laten voor de kijker.

Het tonen van het ‘lot’ van de porseleincollectie – wat in de roman niet gebeurt – is daarentegen vooral een verrijking van de thematiek en een soort genade voor de hoofdpersoon. Het onderstreept nog eens wat een obsessie met je kan doen en wekt nog wat extra sympathie op voor de baron.

Al met al is ‘Utz’ een tamelijk intrigerend portret van een verzamelaar, kundig geschoten, geregisseerd en geacteerd. Het laatste shot, wanneer Fischer door een laan met bomen richting de camera loopt, doet denken een eindes van filmklassiekers als ‘The Third Man’ en ‘Casablanca’, en laat de kijker achter met het juiste gevoel: een combinatie van voldoening, nieuwsgierigheid en weemoed. Ondanks een op het eerste gezicht niet heel toegankelijk of fascinerende hoofdpersoon, is ‘Utz’ een mooie, uitgebalanceerde film geworden.

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 24 december 1992
DVD-release: 1 februari 2019 (exclusief bij de Volkskrant)
DVD-release: 23 april 2019