A Matter of Life and Death (1946)
Regie: Michael Powell, Emeric Pressburger | 104 minuten | drama, fantasie | Acteurs: David Niven, Kim Hunter, Robert Coote, Kathleen Byron, Richard Attenborough, Bonar Colleano, Joan Maude, Marius Goring, Roger Livesey, Robert Atkins, Bob Roberts, Edwin Max, Betty Potter, Abraham Sofaer, Raymond Massey
Waar hun werk destijds maar gematigd enthousiast ontvangen werd, staan Powell & Pressburger vandaag de dag te boek als een van de meest invloedrijke en vernieuwende filmduo’s van hun tijd, die latere vakgenoten als Martin Scorsese en Wes Anderson tot hun fans mogen rekenen. Het vanuit het Verenigd Koninkrijk opererende tweetal maakte onder de naam The Archers furore met films als ‘The Life and Death of Colonel Blimp’ (1943), ‘Black Narcissus’ (1947) en ‘The Red Shoes’ (1948). Pressburger was een Hongaar die het vak van scenarioschrijver in de jaren 20 leerde in de befaamde Duitse UFA-studio (waar onder anderen Fritz Langs ‘Metropolis’ (1927) en Friedrich Wilhelm Murnau’s ‘Nosferatu’ (1922) gedraaid werden). Toen de nazi’s de macht overnamen in Duitsland, vluchtte hij via Parijs naar Londen. Het was producent Alexander Korda, net als Pressburger een geboren Hongaar, die hem in contact bracht met de Britse regisseur Michael Powell. Diens voorliefde voor allegorische sprookjes en melodrama liet zich wonderwel uitstekend combineren met Pressburgers inventieve en fantasievolle scenario’s.
Tussen 1939 en 1957 maakte het duo twintig films die zich niet makkelijk in een hokje laten stoppen. Eén van de bekendere producties, de fantasyromance ‘A Matter of Life and Death’ (1946), laat zien dat de films van Powell & Pressburger hun eeuwigheidswaarde nog niet verloren zijn. De film begint in de ruimte, waar een nucleaire explosie een zonnestelsel verwoest. Gortdroog deelt een verteller mede dat ‘iemand vast weer met het uraniumatoom heeft lopen rommelen’ (toen de film gedraaid werd lagen de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog nog bijzonder vers in het geheugen). Vervolgens focussen we ons op Aarde op een vroege meidag in 1945, waar RAF-piloot Peter Carter (op zijn kenmerkende charmante en energieke wijze vertolkt door David Niven) zijn vliegtuig veilig probeert terug te brengen naar Engeland. Dat blijkt echter een kansloze missie, aangezien het toestel door een bom geraakt is, Peters collega’s zijn bezweken en het complete onderstel van het vliegtuig is weggeblazen. Omdat ook zijn parachute beschadigd is geraakt, weet hij dat zijn laatste uur heeft geslagen. Via de radio geeft hij zijn laatste positie door aan het Amerikaanse meisje aan de andere kant van de lijn. Hij vraagt deze June (Kim Hunter) of zij zijn familie wil inlichten, maar tegelijkertijd charmeert hij erop los met flarden poëzie en flirt hij schaamteloos met haar.
Wonder boven wonder overleeft Peter de crash én loopt hij niet lang daarna June tegen het lijf. De twee worden verliefd. June neemt Peter mee naar de plaatselijke dokter, Frank Reeves (Roger Livesey, vaste waarde in de films van Powell & Pressburger), die hem weer moet oplappen. Maar een afgezant uit de hemel, in de persoon van een overdadige Franse aristocraat (Marius Goring), laat hem weten dat er sprake is van een administratieve blunder in ‘de andere wereld’ en dat hij linea recta mee moet naar het hiernamaals. Charmant als hij is, legt Peter uit dat hij absoluut niet weg kan nu hij verliefd is. Hij dwingt een compromis af: tijdens een tribunaal mag hij proberen de jury ervan te overtuigen dat het zijn tijd nog (lang) niet is. Maar de officier van justitie die tegenover hem komt te staan is een veteraan van de Amerikaanse revolutie (Raymond Massey) die het niet zo heeft op Britten, en zeker niet op deze specifieke Engelsman die zijn zinnen gezet heeft op een braaf Amerikaans meisje… Dokter Frank meent dat Peters hemelse visioenen waanideeën zijn, die veroorzaakt worden door een hersenbeschadiging. Bijna alles is namelijk rationeel te verklaren. Maar hoe kon Peter in vredesnaam zijn val overleven?
‘A Matter of Life and Death’ is in vele opzichten een opmerkelijke film. Ten eerste visueel: het meest in het oog springt het feit dat Powell & Pressburger de scènes op aarde in warm Technicolor hebben geschoten en die in het hiernamaals in stijlvol zwart-wit. In hun fantasie kent de hemel een modernistische architectuur en worden de overledenen via een gigantische, surrealistische roltrap (‘Stairway to heaven’) naar boven vervoerd. Ook op de ‘begane grond’ zijn vervreemdende zaken te bespeuren, zoals de camera obscura waarmee dokter Frank de inwoners van het dorp in de gaten houdt. Overigens wordt ‘de andere wereld’ slechts eenmaal hemel genoemd, door Richard Attenborough in een bescheiden cameo. Wat ‘A Matter of Life and Death’ verder fascinerend maakt, is de spanningsboog tussen Amerika en Groot-Brittannië. Met humor (in de hemel staat speciaal voor de arriverende Amerikanen een drankautomaat van Coca Cola). De film zou door de Britse overheid zijn voorgedragen om de relatie tussen beide landen te verbeteren. Amerikaanse soldaten hadden zich kort voor D-Day niet bepaald geliefd gemaakt omdat ze zich pas zo laat met de oorlog bemoeiden en door de Britten – die al drie jaar te lijden hadden onder de oorlog – als ‘overbetaald, overvoed en oversekst’ werden beschouwd en er met ‘hun’ vrouwen vandoor gingen. In de film worden de rollen omgedraaid en krijgt de Engelse soldaat het Amerikaanse meisje. Maar de film is doorspekt met verwijzingen naar Engelse, Amerikaanse (en in mindere mate ook Franse) stereotypen
‘A Matter of Life and Death’ is een unieke en wonderlijke film, die fantasierijke en hyperromantische elementen naadloos laat aansluiten op realistischer thematiek als oorlog, politieke relaties, de dood en de medische wetenschap. Er worden talloze dwarsverbanden gelegd: tussen leven en dood, het hemelse en het aardse, de eeuwigheid en het leven van alledag, hallucinant maar toch ook geaard. Dit is zo’n film die elke keer dat je ‘m ziet weer tot nieuwe ontdekkingen leidt, want ‘A Matter of Life and Death’ zit vol vernuft, zoals tekstueel als visueel. De romantische apotheose kan wedijveren met Shakespeare wat betreft een ultiem toonbeeld van onvoorwaardelijke liefde en opoffering. Leven en dood zijn vaststaande gegevens, maar het leven is niet altijd het begin zoals de dood niet altijd het einde hoeft te zijn. Deze film toont aan dat er ook van alles tussenin en omheen zit. Om terug te keren naar die bijzondere openingsscène: dit is nou het universum. En het is nog vele malen groter dan we ons kunnen voorstellen.
Patricia Smagge
Waardering: 4
Speciale vertoning The Creative Worlds of Powell & Pressburger, Eye Filmmuseum, 12 september – 9 oktober 2024