De spiegel – Zerkalo (1975)

Regie: Andrei Tarkovsky | 107 minuten | biografie, drama | Acteurs: Filipp Yankovskiy, Ignat Daniltsev, Margarita Terekhova, Oleg Yankovskiy, Nikolay Grinko, Alla Demidova, Yuriy Nazarov, Anatoliy Solonitsyn, Larisa Tarkovskaya, Tamara Ogorodnikova, Yuri Sventisov, Tamara Reshetnikova, Innokentiy Smoktunovskiy, Arseniy Tarkovskiy, E. Del Bosque, Ángel Gutiérrez, Tatiana Del Bosque, Teresa Del Bosque, L. Correcer, Diego García, Teresa Rames

De filmindustrie is van nature commercieel. Dat betekent dat je – tot op zekere hoogte – ‘gebruiksvriendelijke’ films moet afleveren en dat er een connectie met een (deel) van het publiek gevonden moet worden. Vanuit dat oogpunt is het bijzonder dat ‘De spiegel’ (ook bekend als ‘The Mirror’ of ‘Zerkalo’) uitgegroeid is tot een ware filmklassieker. Want toegankelijk is de film niet bepaald. (Inhoudelijk dan. Esthetisch gezien zal de film weinig moeite hebben kijkers te verleiden.) Zeker voor een internationaal publiek, dat daarnaast ook nog eens niets weet over de filmmaker of de achtergrond van de film, zal er weinig samenhangends van te maken zijn. Maar in hoeverre is dat echt een probleem? Is hier niet gewoon een andere manier van kijken of ervaren nodig?

Er is niet echt één antwoord te geven op deze vraag. Want inderdaad, ‘De spiegel’ is geen film met een duidelijk verhaal of plot, of helder gedefinieerde personages die ontwikkelingen doormaken en waar je als kijker een band mee kunt vormen. Tegelijkertijd komen op verschillende momenten de gevoelens van hoofdpersonage Alexei (het alter-ego van Tarkovsky zelf), zijn (ex-)vrouw en moeder (beiden gespeeld door Margarita Terekhova) goed over. En zijn daarnaast vele scènes zo visueel prikkelend dat deze je ook niet onberoerd laten.

De kans is groot dat de kijker op verschillende momenten wat rusteloos wordt, vooral ook door de excessieve lengte van bepaalde scènes. Wanneer Ignat, de zoon van hoofdpersoon Alexei, wel erg lang een boek over Leonardo Da Vinci doorbladert, bijvoorbeeld, of een Spaanse oom gepassioneerd over een toreador verteld, maar niemand een idee heeft wat hij zegt. Of wanneer archiefmateriaal getoond wordt hoe Russische militairen het Sivash-Meer oversteken op de Krim, tijdens WO II. Allemaal op zichzelf best verrijkend of interessant genoeg om toe te voegen, maar niet om er meer dan een paar blikken op te werpen. Dit zijn blijkbaar episodes die meer dan slechts een vluchtige herinnering waren voor Tarkovsky en om wat voor reden dan ook indruk hebben gemaakt in zijn persoonlijke leven, maar geldt dit dan automatisch ook voor de kijker?

Want als er iets niet ontkend kan worden, is dat ‘De spiegel’ ontzettend persoonlijk is. Je kunt de film zien als een dagboek van herinnering; of liever: een portret, want zo gestructureerd als een dagboek is de film absoluut niet. Er zijn weliswaar grofweg drie tijdslijnen aan te wijzen waarin scènes of herinneringen zich plaatsvinden, maar hiertussen wordt continu gewisseld. Niet zo’n gekke keuze als je beseft dat ‘The Mirror’ de kijker feitelijk in het hoofd van de hoofdpersoon (Tarkovsky) plaatst terwijl hij zich memorabele momenten uit zijn leven voor de geest haalt. Zoals meestal het geval is, gaan dit soort terugblikken alle kanten op in de tijd.

‘De spiegel’ speelt zich ten eerste af rond 1935 als Tarkovsky nog een klein jongetje is en opgroeit in een hutje ‘op de hei’ met zijn moeder en zus. Deze eerste blik op dit tijdvak maakt onder meer indruk door de shots van zijn moeder die op een hek zit voor het huis terwijl er een vreemdeling door het ervoor gelegen veld aangelopen komt. Verschillende scènes hebben iets dromerigs en onheilspellends. De onvoorspelbaarheid van de vreemde man, de manier waarop hij achterom blijft kijken, maar ook simpelweg de schoonheid van de composities en de hypnotiserende en lichtelijk intimiderende manier waarop de wind over het korenveld waait, dat zich langzaam naar de kijker toe beweegt, als een ‘wave’ in een voetbalstadion.

Het moment waarop de schuur in brand vliegt, levert ook een onvergetelijke scène op, vooral door de manier waarop dit gefilmd wordt. Met een tracking- en followingshot vanuit het huis, de camera die om hoekje sluipt en door ramen ‘kijkt’, terwijl de kinderen in de deuropening gebiologeerd naar de brand kijken. Pas op het laatste moment krijgt de kijker de brand te zien, met het geraamte van de schuur duidelijk zichtbaar in de immense, oranje vlammengloed.

Het is een moment waar Alexei (Tarkovsky zelf dus) ook als volwassen man nog op terugkomt, als hij een telefoongesprek voert met zijn moeder. Het heeft duidelijk – en begrijpelijkerwijs – indruk gemaakt op de kleine jongen. En dit is eigenlijk de enige voorwaarde voor de aanwezigheid van scènes of shots in ‘De spiegel’.

Alles wat we zien in de film is betekenisvol (geweest) in het leven van Tarkovsky. Maar het hoeft niet allemaal met hem te zijn gebeurd, of letterlijk in zijn persoonlijke leven. ‘De spiegel’ bevat namelijk ook diverse archiefbeelden van politiek-historische gebeurtenissen. Van nucleaire ontploffingen bijvoorbeeld, het conflict tussen Rusland en China, en testen met luchtballonnen en vliegmachines.

Grotendeels zijn het toch scènes van persoonlijke aard, die we te zien krijgen. Of te horen. Want verschillende scènes zijn voorzien van een voice-over bestaande uit de gedichten van de vader van de regisseur, Arseny Tarkovsky, een gelauwerde dichter in Rusland, die de teksten ook zelf voordraagt. Dit is vaak mooi, dromerig en intiem (alleen al door het besef dat dit alles persoonlijk is), maar de uitdaging is wel om al deze scènes en teksten gewoon over je heen te laten komen en niet te zoeken naar een boodschap of betekenis. Want deze is er dikwijls niet. Of in ieder geval: niet bewust.

Toch ben je, zeker ook bij een abstracte film als deze, geneigd er iets belangrijks of intellectueels in te zoeken. Dan is het misschien een geruststelling dat de regisseur zelf ook niet altijd weet waarom iets in de film zit. Zo wilde hij absoluut dat zijn eigen moeder op bepaalde momenten zou verschijnen. En dit levert absoluut enkele prachtige scènes op. Vooral wanneer de jonge versie van zijn moeder (Margarita Terekhova) in de spiegel kijkt en langzaam de reflectie ziet van de oudere versie, deels transparant en in een schilderachtig kader. Maar de oude vrouw klopt ook een keer aan bij het huis van haar zoon, waarop haar kleinzoon opendoet en de twee elkaar niet herkennen. Tarkovsky heeft geen idee waarom dit gebeurt en wat de betekenis hiervan is.

Welke interpretaties de kijker allemaal wel of niet aan de film geeft, dat de film deels een exploratie is van de verhouding tussen Tarkovsky en zijn moeder is overduidelijk. Hoewel het in het eerste concept van de film de bedoeling was van de regisseur om de film volledig over de nostalgische herinneringen aan zijn jeugd te laten gaan, besloot hij later om het verhaal van zijn moeder erin te verwerken wat voor nieuwe psychologische dimensies zorgt. Ook het feit dat hij zijn moeder en zijn vrouw door dezelfde actrice laat vertolken, de gelijkenissen die in de dialoog expliciet worden genoemd tussen deze vrouwen, en de moeilijkheden in de relatie met zijn moeder die worden waargenomen en geanalyseerd door zowel zijn (ex-)vrouw als hemzelf, geven extra betekenis aan het verhaal, als je hier al van kunt spreken.

Het is fijn dat je door gesprekken met zijn moeder en ex-vrouw (bijvoorbeeld over de voogdij van hun zoon Ignat) meer te weten komt over deze personen, en de focus op het leven van zijn moeder – met name toen ze in een drukkerij werkte en ineens in paniek raakte omdat ze vermoedde dat er een drukfout in een publicatie stond die in al grote aantallen was afgedrukt – is welkom, maar het zijn steeds meer flarden van persoonlijkheden die je meekrijgt. Gecombineerd met de nog veel abstractere beelden die de film rijk is, blijf je zo als kijker toch grotendeels op een afstand.

Maar hoewel deze associatieve benadering van de regisseur een optimale band met het materiaal in de weg staat, wordt dit een stuk minder bezwaarlijk gemaakt door de vele poëtische beelden die de film rijk is. Zoals wanneer de (jonge) moeder in slow motion haar haar wast in een teiltje en het natte lange haar voor haar ogen laat hangen, wat de scène hypnotiserend maakt en ook – zeker sinds het uitkomen van films als ‘The Ring’ en soortgelijke ‘J-horrorfilms’ – iets spookachtigs. Ook de scène hierna, waarin het pleisterwerk in slow motion van het plafond valt, is zeer krachtig. En wat te denken van het moment waarop de jonge moeder, al slapend, een paar meter boven haar bed zweeft? Geen scène die je snel zult vergeten.

Visueel gezien valt er nog veel meer op in ‘De spiegel’, zoals het afwisselen van het kleurgebruik; dan zien we weer een segment in kleur, dan in sepia en dan in zwart-wit, al naar gelang het tijdperk of de emotie die overgebracht moet worden. Maar ook valt de diepe focus-fotografie op, met interieurshots waarbij zowel de voorgrond als de (verste) achtergrond scherp is. Verschillende keren worden zo verschillende achter elkaar liggende ruimtes tegelijkertijd getoond. Dit wordt ook mogelijk gemaakt doordat veel deuren openstaan en inkijkjes geven op de nabij gelegen ruimte.

Ongetwijfeld is dit ook met een thematische of inhoudelijk reden gedaan, om alles samen te laten hangen en één geheel te laten vormen, zoals het er blijkbaar ook aan toegaat in het hoofd van Tarkovsky, terwijl hij al deze momenten in zijn leven opnieuw beleeft. Het geeft de camera ook de mogelijkheid om vloeiend door de gangen heen te lopen en in hetzelfde shot een andere kamer in te draaien en een andere tijd of groep personages te onthullen. Het is een elegante manier om naadloos van de ene in de andere herinnering terecht te komen.

‘De spiegel’ is een intrigerende film en een intrigerend project. Het is een film die tijdens het kijken al interessant is, maar nog veel boeiender wordt als je hem na het kijken gaat evalueren en eraan terug gaat denken. Daarbij zijn veel beelden wonderschoon en is het opmerkelijk hoe het op den duur bijna is alsof de beelden ook onderdeel worden van de herinnering van de kijker. Tegelijkertijd blijft het zo – ook al ken je de achtergronden – dat sommige scènes en gedeeltes gewoon weinig losmaken bij de kijker en dat het gebrek aan een plot en informatie over personages en verbanden frustratie opleveren. Ook omdat deze beelden (vaak) niet prikkelend genoeg zijn om een emotionele reactie op te wekken.

‘De spiegel’ laat je heel effectief nadenken over film en de eisen die je zelf aan een geslaagde filmbeleving stelt. De film geeft de kijker een bijzonder inkijkje in de psyche en herinneringen van de regisseur, wat misschien niet altijd optimaal is voor de betrokkenheid van de kijker maar wel als een voorrecht voelt. Alsof je aanwezig mag zijn op een heel persoonlijke en intieme familiereünie. Gecombineerd met de vele prachtige, mysterieuze beelden maakt dit van ‘De spiegel’ een unieke film die je wel meer dan één keer moét kijken.

Bart Rietvink

Waardering: 4

Bioscooprelease: 19 september 2019 (digitaal gerestaureerde release)
VOD-release: 8 oktober 2019
DVD- en blu-ray-release: 8 oktober 2019 (Andrei Tarkovsky Collection – Digitally Restored and Remastered Edition)
VOD-release: 13 november 2020
DVD- en blu-ray-release: 20 november 2020