In Search of Chopin (2014)

Recensie In Search of Chopin CinemagazineRegie: Phil Grabsky | 110 minuten | documentaire | Met: Leif Ove Andsnes, Daniel Barenboim, Ronald Brautigam, Hershey Felder, Kevin Kenner, Jeremy Siepmann, Lars Vogt

Phil Grabsky heeft een ambitieus en tamelijk indrukwekkend vierluik gemaakt, dat in 2006 begon met ‘In Search of Mozart’. In deze documentaires gaat hij op zoek gaat naar (vier van) de grootste componisten uit de Klassieke muziekgeschiedenis. In 2009 volgde ‘In Search of Beethoven’, in 2012 ‘In Search of Haydn’, en in 2014 mochten we zijn laatste documentaire over een meestercomponist verwelkomen: ‘In Search of Chopin’. Ook deze laatste is er weer één om in te lijsten, vaak figuurlijk, vanwege de bijna ondraaglijk mooie muziekstukken en gepassioneerde verhalen van pianisten; maar soms ook (bijna) letterlijk, vanwege het wat stoffige, afstandelijke karakter van de vertelling en de verschillende aaneenschakelingen van stillevens die voorbijkomen. Gelukkig overheerst het interessante leven van Chopin én vooral zijn beeldschone muziek.

Denk je aan Chopin, dan denk je aan zijn verstilde klanken en zijn melancholische stukken; zijn nocturnes vooral. Het is onmogelijk om hier onaangedaan naar te luisteren. Terwijl ze ogenschijnlijk ‘simpel’ voorkomen, met weinig noten en een rustig tempo. Maar er is niets simpel aan het werk – en het pianospel – van Chopin, die opgroeide in het cultureel bruisende Warschau van het begin van de 19e eeuw. Want Warschau is geen simpel, kneuterig onbeduidend stadje in die tijd, waar geen cultuur binnendrong. Chopin kwam hier als klein jongetje veel in aanraking met opera’s en de muziek van Beethoven, Mozart, Bach, Haydn en vele anderen. Inspiratie te over dus. Inspiratie van zijn ouders kreeg hij in ieder geval niet want die waren muzikaal niet bijzonder getalenteerd.

Toch componeerde Chopin op zijn zevende al zijn eerste stuk met een finesse, emotie en inzicht alsof zijn talent door God gegeven was. Zo wordt zijn ongelooflijke vaardigheid door sommige pianisten die aan het woord komen verklaard. Er komen verschillende fascinerende analyses en observaties langs. Bijvoorbeeld dat hij op een heel nieuwe manier piano speelde, zo vloeiend en langgerekt alsof het een viool betrof. Dit had ongetwijfeld veel te maken met zijn pianoleraar, die eigenlijk violist was. Verder is het in zijn Concerto’s en andere stukken merkbaar dat hij zijn pianostukken als een opera schrijft, in de zin dat hij zijn muziek ruimte geeft om te ademen, alsof de frases eigenlijk gezongen dienen te worden.

Ook de passie en vaak heel uitgesproken kwaliteiten van zijn werk – dat zeker niet als ‘zacht’ of ‘licht’ moet worden opgevat – komt goed naar voren, net als het doorgaans zeer intieme, Poolse karakter van zijn stukken. Als dit onderwerp aan de orde komt, dat met veel emotie en muzikale begeleiding toegelicht door begeesterde pianisten als Ronald Brautigam en Janusz Olejniczak, krijgt de documentaire vleugels, en hang je als kijker aan de lippen van deze sprekers. Talking heads problematisch? Hier is het tegendeel het geval. Ja, het helpt dat ze zichzelf toelichten door passages op de piano te spelen, maar meestal is hun overduidelijke passie voor en connectie met de muziek van Chopin meer dan genoeg om de kijker te betoveren.

Met statements als ‘Soms moet ik bewust afstand nemen, anders ga ik te erg in de muziek op’ en ‘Het voelt zo persoonlijk dat het is alsof ik het zelf heb geschreven’ kun je als kijker niet wachten om zelf wat Chopin op te zetten (of op te zoeken) om je ook net zo in de muziek te kunnen verliezen. Wat moet dat een heerlijk gevoel zijn.

Naast de kleurrijke en emotionele vertellingen van pianisten, zijn er natuurlijk ook anekdotes over het persoonlijke leven van Chopin en wordt zijn geschiedenis netjes chronologisch behandeld tot aan het moment dat hij op 39-jarige leeftijd in Parijs overlijdt en zijn hart door zijn zus mee terug naar Warschau wordt genomen en een bijzondere plek in de kerk krijgt. Zijn hele leven worstelde Chopin al met ziekte en uiteindelijk overleed hij aan de gevolgen van tuberculose. Verder is het interessant dat hij niet van optreden (in grote zalen) hield; in zijn leven gaf hij slechts 30 concerten en dat hij zich altijd sterk verbonden voelde met zijn Poolse moederland.

De interessantste wending in zijn leven is zijn relatie met de bekendste – en beruchtste – vrouw van Frankrijk in die tijd: George Sand, een veel gepubliceerde auteur die zich kleedde als een man en blijkbaar al heel wat mannen had gehad. Totdat haar oog op de verlegen en niet bijzonder knappe of opvallende Chopin viel. Een vreemde match, maar het werkte.

Jammer is dat veel van deze – en nog veel andere en veel minder interessante – informatie gecommuniceerd wordt door middel van het oplezen van brieven van Chopin (aan zijn leraar, vrouw, familieleden…). Een tijd lang lukt het om bij deze gedeeltes de aandacht erbij te houden, maar er zijn grenzen. Helemaal omdat deze passages vergezeld gaan door een soort stillevens: shots van gebouwen, huizen, meubels (uit de tijd van Chopin), bomen, beekjes…, noem maar op. En af en toe een schilderij voor de variatie. Het is – oneerbiedig gezegd – om bij in slaap te vallen. Ja, hierbij valt ook tegelijkertijd de muziek van Chopin te horen op de achtergrond maar het helpt allemaal weinig. Sterker nog, de muziek wordt er ook saaier door en wordt ontdaan van betekenis of context. Je kunt je als kijker nu niet goed op de kracht van de muziek richten en kent ook niet het verhaal achter een bepaald stuk. Je moet maar aannemen dat de muziek die je hoort geschreven werd in de periode die besproken wordt en probeert daar dan enig verband in te ontdekken (of een emotie uit zijn leven), maar het blijft gissen.

Daarbij zijn ook niet alle passages even interessant en had er makkelijk een kwartier weggeknipt kunnen worden, zonder dat de film aan kracht had verloren of we minder (wezenlijks) zouden weten of begrijpen van Chopin, de man. Gelukkig zijn het slechts kleine kanttekeningen en blijft de kracht van Chopins muziek onverminderd overeind. Bovendien zijn de nieuwe inzichten zeer waardevol en maken ze meteen enthousiast om weer veel en op nieuwe manieren naar de (meester)werken van deze oude meester te gaan luisteren.

Bart Rietvink

Waardering: 3.5

Bioscooprelease: 1 maart 2020 (release door ABC Film Distribution onder de naam The Great Composers)