Wings of Defeat (2007)
Regie: Risa Morimoto | 89 minuten | oorlog, documentaire
‘Wings of Defeat’ is een persoonlijk gemotiveerde documentaire van de New Yorkse regisseuse Risa Morimoto. Hoewel in New York geboren en getogen, is zij van Japanse afkomst. Haar ouders zijn na de Tweede Wereldoorlog geëmigreerd naar de VS, maar veel familie woont nog in Japan. Zoals een van haar ooms, die tot aan zijn dood in de jaren tachtig nooit gesproken had over zijn belevenissen tijdens de oorlog. Daardoor komt Morimoto er pas nu achter dat hij opgeleid werd tot kamikazepiloot; een ontdekking die haar dwingt stil te staan bij haar Japanse wortels en bij het Japanse perspectief op de oorlog, en op de kamikazepiloten in het bijzonder.
Logischerwijs zijn haar eigen familieleden haar eerste informatiebronnen: tantes, neven en nichten, waarvan die eersten ook uit eigen oorlogsherinneringen kunnen putten. Interessanter is echter dat Morimoto ook vier veteranen te spreken krijgt, die alle vier openhartig vertellen over hun belevenissen en motieven. Die motieven zijn vaak heel praktisch van aard: de Japanse overheid stimuleerde het in de jaren dertig om in het leger te gaan, en dat sprak menige tiener tot de verbeelding, vooral piloot worden bij de marine was het summum. Daar waar de een uit ambitieuze overwegingen het leger inging, speelde bij de ander meer mee dat hij los wilde komen van zijn familie. Allemaal uiterst menselijke overwegingen dus, wat het Japanse perspectief op de oorlog in ieder geval iets herkenbaarder maakt.
Dat geldt ook voor de verhalen van de tantes over het einde van de oorlog, als Japan de oorlog al hopeloos verloren heeft, maar nog van geen opgeven wil weten. De gewone Japanner durft nauwelijks te twijfelen aan de opvattingen van de keizer, maar ziet tegelijkertijd het noodlot – in de vorm van de Amerikanen en hun bombardementen – op zich afkomen. Het zijn voorbeelden van loyaliteitsconflicten, waarmee de Japanse piloten in nog extremere mate te maken krijgen. Op het einde van de oorlog is de druk op elke piloot namelijk ongelooflijk groot om zich als kamikazepiloot op te offeren voor het vaderland. In feite blijkt dat men vaak geen keuze had: men werd simpelweg in het schema gezet, en probeer er dan nog maar eens met goed fatsoen onder uit te komen.
De openhartigheid van vooral de vier piloten maakt van ‘Wings of Defeat’ een indrukwekkende documentaire, vooral als een piloot vertelt over de twee (!) keren dat hij tevergeefs op kamikazevlucht ging en dus al afscheid had genomen van het leven. De eerste keer keerde hij terug omdat zijn vliegtuig pech kreeg, de tweede keer haalde hij het doel ook niet vanwege technische mankementen en moest hij een noodlanding uitvoeren, vlak bij een afgelegen eiland waar hij weken verbleef tussen een bijna uitgehongerde bevolking. Het meest bijzonder is misschien nog het verhaal van twee andere piloten, die samen besluiten geen gehoor te geven aan hun ‘heilige missie’, nadat ze op hun kamikazevlucht op wonderlijke wijze een vlieggevecht met Amerikanen hebben overleefd. Ze hebben de dood dan al genoeg in de ogen gekeken, en besluiten om te keren. Een moedig en zeer ongewoon besluit, gezien de sociale en culturele druk die er op de Japanse piloten gelegd werd door overheid en media.
Los van deze verhalen is ‘Wings of Defeat’ echter ook een interessante documentaire omdat het veel feitelijke achtergrondinformatie geeft over dit verschijnsel. De kamikazestrategie was duidelijk een wanhoopsoffensief die overheid en leger gebruikten om hun ‘eer’ hoog te houden en om maar niet te hoeven capituleren. Ondertussen was het met de effectiviteit van deze strategie slecht gesteld: de vliegtuigen waren in belabberde staat en kansloos tegen de veel beter toegeruste Amerikaanse vliegtuigen. Slechts zo’n 10% wist het doelwit te bereiken, waarvan vervolgens ook nog maar een fractie daadwerkelijk het doel wist te raken.
De combinatie van de persoonlijke insteek van Morimoto en de hoeveelheid onwetendheid over het onderwerp maakt dat ‘Wings of Defeat’ een documentaire is die boeit van begin tot eind. De persoonlijke en openhartige verhalen enerzijds en de vele archiefbeelden en achtergrondinformatie anderzijds maken deze documentaire journalistiek interessant. En hoewel het een verschijnsel van meer dan zestig jaar geleden betreft, is de documentaire ook voor nu misschien wel relevant. Wie weet wordt er over enkele decennia een documentaire gemaakt over – en met – moslim-fundamentalistische zelfmoordterroristen?
Daniël Brandsema