Riefenstahl (2024)

Regie: Andres Veiel | 115 minuten | biografie, documentaire

Velen hebben wel eens beelden voorbij zien marcheren uit ‘Triumph des Willens’ (1935). Voor een film van voor de Tweede Wereldoorlog zijn het steeds imponerende, angst inboezemende, beelden van een groots en strak georkestreerde soldatenmassa. Niemand minder dan Leni Riefenstahl zat in de regiestoel van deze lofzang op de nazi-ideologie. Hoewel tiener Riefenstahl nog tegen de wil van haar vader aan een danscarrière begon, danste ze ongeveer een decennium later naar de pijpen van één van de gewelddadigste regimes in de moderne geschiedenis. De documentaire ‘Riefenstahl’ van regisseur Andres Veiel en journalist Sandra Maischberger (in een producerende rol) tonen op fascinerende en ingetogen wijze hoe de getalenteerde beeldmaker in dat morele moeras terechtkomt en hoe ze met die nalatenschap omgaat na de oorlog.

Vader Alfred Riefenstahl, een succesvol ondernemer, had volgens docher Leni liever een zoon gehad in plaats van een dochter die geïnteresseerd was in kunst en showbizz. Echter van haar moeder Bertha Ida (Scherlach) krijgt ze wel steun om zich toe te leggen op dans. Leni krijgt voet aan de grond in die wereld en gaat ook vader overstag. Maar het noodlot slaat toe en ze moet vanwege een blessure stoppen met dansen. Vervolgens richt Leni zich op acteren en maakt ze naam en faam in bergfilms, een genre waarin ook het fysieke aspect (Leni is goed in klimmen en sporten) op een hoge sokkel staat. Vanaf die succesvolle top doet Leni eind jaren twintig een gooi naar de regiestoel.

Behalve een opvallend Angelsaksische voice-over om de zaken aan elkaar te praten, spreekt vooral Leni. Haar opvallende stem en voorkomen worden via flarden uit haar dagboeken, set foto’s, stukjes uit haar films en naoorlogse media-optredens over de kijker uitgestrooid. Soms is dat zelfs wat desoriënterend omdat de montage ook tijden en plaatsen door elkaar husselt, alsof je met Leni in haar herinnering duikt en weer ergens anders bovenkomt. Ondanks dat ze niet voor één gat is te vangen, is film willen maken en de oorlogsjaren bagatelliseren, een constante in haar leven. Net als, volgens haar, negentig procent van Duitsland was ze niet kwaadwillend maar een slachtoffer van Hitler en zijn junta. Ze was gemanipuleerd, slechts een meeloper die heel graag films wilde maken. En ja, toevallig hadden de nazi’s toen de macht.

Hoewel zeker niet de eerste, morrelt ‘Riefenstahl’ aan de apolitieke houding van Leni en aan het idee dat ze niks afwist van de misdaden tegen de mensheid van haar opdrachtgevers, waarmee ze na de oorlog ook bevriend bleef, waaronder met nazi architect Albert Speer. De documentaire voert getuigenissen op dat ze dolenthousiast was over ‘Mein Kampf’ en al vroeg in de jaren dertig contact zocht met Hitler. Ook stuurde propagandaminister Goebbels haar naar het front in Polen om films over het leger te maken. Tijdens opnames daarvan zijn er Joodse mensen geëxecuteerd want ze ‘zaten in de weg’. Iets waarvan regisseur Leni moeten hebben geweten omdat het haar set betrof. Al vrij snel legde ze deze opdracht naast zich neer omdat ze niet graag zo dicht bij het oorlogsfront werkte.

In ‘De Propagandist’ (Luuk Bouwman, 2025) schudden er nog experts en getuigen meewarig het hoofd over de oorlogscapriolen die de Nederlandse Leni Riefenstahl, Jan Teunissen, uithaalden. In ‘Riefenstahl’ zijn die oordelende achtergrondstemmen minder aanwezig. Alsnog verraadt Leni zichzelf vaker dan niet. Iets klopt er niet aan het beeld dat ze van zichzelf heeft en zo angstvallig onder controle probeert te houden na de oorlog. Het is alsof iemand hard in de eigen leugens is gaan geloven om iets te vermijden, wellicht iets traumatisch, zoals het verlies van status en geloof in de toekomst, te kunnen overleven. In die zin zijn Leni en Jan soort van geestverwanten in hun slachtofferschap. Echter dan van het eigen gedrag en een geweten dat hondsdol rond zich heen bijt en met veel spuiten van leugens moet worden verdoofd. Daarin zijn ze geenszins uniek.

Waar ‘Riefenstahl’ zich in onderscheidt van andere films over deze beruchte regisseur is dat de fragmenten voor zichzelf moet spreken en dat ze soms elkaar tegenspreken, dus even complex zijn als het onderwerp. Echter, tot aan de laatste snik (de 101-jarige stierf in 2003) hield Leni vol dat ze niets wist van de misdaden tegen de mensheid. Ook nam ze nooit echt afstand van het nazigedachtegoed. In een fameus televisieoptreden op de West-Duitse televisie beweert ze op theatrale wijze dat ook zij een slachtoffer was van het geperverteerde deel van de nazitijd. Ja, ze was zeer ambitieus en hield van mooie beelden maken. Maar is dat een misdaad? En waarom moet zij zich dan telkens verantwoorden voor haar jeugdzonden? Hier laat de documentaire je even goed zweten. Snapt het publiek op een bepaalde manier deze vrouw eigenlijk ook wel? Naast kritiek op dit tv-optreden kreeg Leni ook veel bijval van kijkers in binnen-en buitenland. Achteraf archiveerde de kwieke bejaarde netjes, per categorie, al de kritieken en steunbetuigingen voor het nageslacht.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 24 april 2025