De klompenboom – L’albero degli zoccoli (1978)

Regie: Ermanno Olmi |177 minuten | drama | Acteurs: Luigi Ornaghi, Francesca Moriggi, Omar Brignoli, Antonio Ferrari, Teresa Brescianini, Giuseppe Brignoli, Carlo Rota, Pasqualina Brolis, Massimo Fratus, Francesca Villa, Maria Grazia Caroli, Battista Trevaini, Giuseppina Langalelli, Lorenzo Pedroni, Felice Cervi, Pierangelo Bertoli, Brunella Migliaccio, Giacomo Cavalleri, Lorenza Frigeni, Lucia Pezzoli, Franco Pilenga, Guglielmo Badoni, Laura Lecatelli, Carmelo Silva, Mario Brignoli, Emilio Pedroni, Vittorio Capelli, Francesca Bassurini, Lina Ricci

Net als zijn moeder werkte Ermanno Olmi (1931) jarenlang als kantoorbeambte bij de elektriciteitsfabriek van Edison-Volta. Zijn vader, een gezworen anti-fascist, was tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven gekomen. Na het neerpennen en regisseren van zijn eerste speelfilm, ‘Il tempo si è fermato’ (1959) verliet Olmi Edison om fulltime films te maken. Typische voorbeelden van het werk uit zijn vroege periode zijn ‘Il Posto’ (1961) en ‘I fidanzati’ (1963), die met gevoel het alledaags karakter van de aspiraties van jonge Italianen uit de arbeidersklasse onder de loep nemen. Hij wist goede resultaten te verkrijgen met kleine budgetten en behield de documentaire aanpak die zijn werk zou kenmerken, evenals de sobere, onopgesmukte stijl waar hij om bekend stond. Hij werkte het liefste met niet-professionele acteurs.

Olmi is op zijn best wanneer hij simpele verhalen vertelt over alledaagse mensen, verhalen die tonen hoe ingewikkeld de gewone dingen in het leven kunnen zijn. Olmi’s epos, ‘L’albero degli zoccoli (De klompenboom’, 1978), bejubeld door critici en winnaar van de Gouden Palm in Cannes, concentreert zich op het leven van een groepje boeren in Lombardije. Dit is de film waarvoor hij waarschijnlijk het langst herinnerd zal worden. We schrijven het Bergamo van 1898, waar vier straatarme boerenfamilies op dezelfde boerderij wonen waar ze de grond bewerken voor de landeigenaar, die driekwart van de opbrengst in zijn zak stopt. De levens van deze mensen zijn oersimpel en centreren zich rond de wisseling van de jaargetijden, de staat van de landbouwgrond, geboorten, overlijden en ziekten binnen hun eigen gemeenschap, hun geloof en hun tradities. Elders in Italië staat een sociale revolutie op het punt uit te barsten en wordt er gedemonstreerd in de straten, maar deze boeren laten het allemaal aan zich voorbijgaan.

De details van het boerenwerk en dorpsleven verdichten zich tot een aantal verhalen: de ontluikende liefde en het daaruit voorvloeiende huwelijk van een eenvoudig jong stel, de vader die een boom van de landheer omhakt om er klompen van te maken waarop zijn zoon naar school kan lopen, een oude man die zijn tomatenplanten kippenmest geeft om de vruchten sneller te laten rijpen. De zachte belichting – kennelijk grotendeels afkomstig van ‘natuurlijke’ bronnen – maar bovenal de discrete, precieze soundtrack geven je de indruk deel uit te maken van een bijna ongefilterde werkelijkheid. Uit de geringe duur van de shots spreekt de wil van de regisseur ons niet te zeer betrokken te laren raken bij een handeling of een perspectief en de film ruimte te laten om te groeien – kalm en in verschillende richtingen. Met deze elegische reconstructie van de levens van Lombardische boeren, nuanceert Ermanno Olmi de beklemming die uit zijn eerdere portretten van het hedendaagse Italië sprak, onder meer in ‘Il Posto’ en ‘I fidanzati’.

Olmi wordt vaak in een adem genoemd met andere neorealistische Italiaanse filmmakers als Vittorio De Sica (‘Ladri di biciclette’, 1948). In ‘De klompenboom’ zien we louter non-professionele acteurs aan het werk. Olmi weet bijzonder pakkende performances uit hen te krijgen. De stijl van deze film doet aan als een documentaire, niet alleen vanwege het gedoseerde gebruik van belichting en muziek, maar vooral ook door de alledaagse gebeurtenissen die we voorgeschoteld krijgen. Wie heel diep graaft ontdekt een laag van politieke (socialistische) betrokkenheid, maar die ligt er lang niet zo dik op als in tijdgenoot ‘1900’ (1976) van Bernardo Bertolucci. Wel duidelijk te herkennen in subtiele maar prachtige scènes is de positieve rol die volgens Olmi de kerk in het boerenleven speelt. Zijn terughoudende uitwerking van dit gegeven maakt van ‘De klompenboom’ tot een van de ontroerendste en boeiendste films die ooit over religie gemaakt zijn.

Toegegeven, niet elk fragment in ‘De klompenboom’ is even interessant om te zien. Maar dat is het echte leven natuurlijk ook niet. Een ellenlange scène waarin uitgebreid te zien is hoe een arm varken geslacht wordt (het gekrijs van het dier gaat door merg en been), had best achterwege mogen worden gelaten, of op zijn minst drastisch ingekort kunnen worden. Al hoort het er natuurlijk wel bij in het leven van deze simpele boeren. ‘De klompenboom’ volgt de bikkelharde realiteit en kent een hartverscheurend einde. Alles wordt op prachtige wijze in beeld gebracht door vakman Olmi, die zijn beelden onderdompelt in weemoed om verloren simpelheid. Maar nergens vind je ook maar een spoortje van goedkope nostalgie. Dit is realisme in de puurste zin van het woord. ‘De klompenboom’ is met zijn drie uur geen film die je zomaar even wegkijkt. Neem er de tijd voor en laat je meeslepen in een compleet andere wereld en een compleet andere tijd. Je geduld zal beloond worden.

Patricia Smagge

Waardering: 3.5