Der geteilte Himmel (1964)
Regie: Konrad Wolf | 116 minuten | drama, geschiedenis | Acteurs: Renate Blume, Eberhard Esche, Hans Hardt-Hardtloff, Hilmar Thate, Martin Flörchinger, Erika Pelikowsky, Günther Grabbert, Horst Jonischkan, Petra Kelling, Jürgen Kern, Horst Weinheimer, Hans-Joachim Hanisch, Frank Michelis, Paul Berndt, Christoph Engel, Uwe Detlef Jessen, Erik Veldre, Otto Lang, Alfred Baier, Fredy Barten, Hilmar Baumann, Lothar Bellag, Angela Brunner, Gerhard Büch, Michael Dejak, Waltraud Kramm, Agnes Kraus, Siegfried Menzel, Hildegard Röder, Maria Sänger, Karin Seybert, Dorothea Volk
Christa Wolf (1929) is een van de bekendste schrijfsters uit de voormalige DDR. Haar werk werd ook in het westen van Duitsland gewaardeerd, vooral omdat ze kritisch durfde te kijken naar de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED), de regerende politieke partij in Oost-Duitsland waar ze zelf ook decennia lang lid van was. Wolfs eerste publicatie, ‘Moskauer Novelle’, verscheen in 1961. Een jaar later trouwde ze met Gerhard Wolf, met wie ze een aantal filmscripts en bloemlezingen publiceerde, waaronder ‘Till Eulenspiegel’. Haar vertelling ‘Der geteilte Himmel’ ontlokte in 1963 een controverse: het werk was enerzijds taboedoorbrekend omdat het onderwerpen als zelfmoord te berde bracht en de Muur in vraag stelde. Anderzijds was het in een atypische stijl geschreven omdat het niet chronologisch was. Wolf werd hiermee in de Bondsrepubliek opgemerkt als een voor de DDR ongewoon individualistisch auteur. Een verfilming kon dankzij een vlaag van liberale verstandverbijstering bij de DEFA (Oost-Duits filminstituut) een jaar later gemaakt worden.
‘Der geteilte Himmel’ (1964) gaat over het jonge meisje Rita Seidel (Renate Blume), een meisje van eenvoudige komaf in de DDR, begin jaren zestig. Ze is nog geen twintig jaar als ze de scheikundige Manfred Herrfurht (Eberhard Esche) leert kennen. Hij is negen jaar ouder dan zij en afkomstig uit een gegoed stadsmilieu, maar hoewel de twee verschillen worden ze toch verliefd. Rita en Manfred trekken samen in bij zijn ouders, al gaat dat niet zonder slag of stoot omdat zijn moeder (Erika Pelikowsky) het daar niet helemaal mee eens is. Toch zet het stel door. Rita wil graag naar de universiteit om pedagogiek te studeren. Daarvoor moet ze echter eerst werkervaring opdoen (de DDR is tenslotte een socialistische staat) in een fabriek waar treinwagons gebouwd worden. Daar leert het jonge meisje de spelregels van het socialisme kennen. Ze ontwikkelt een speciale band met haar oudere teamleider Rolf Meternagel (Hans Hardt-Hardtloff), die de productie nog verder wil opvoeren – tot onvrede van zijn collega’s. Ondertussen heeft Manfred zo zijn eigen problemen. Hij heeft een succesvolle formule ontwikkeld, waar ook in West-Berlijn interesse voor is. Bij hoge uitzondering krijgt hij toestemming om naar een congres aan de andere kant van de muur te gaan. Hij besluit echter nooit meer terug te keren naar Oost-Berlijn.
De reden waarom de door de staat gecontroleerde DEFA het toestond om ‘Der geteilte Himmel’ te verfilmen laat zich gemakkelijk raden: Manfred wordt afgeschilderd als een ‘laffe’ man, die zodra hij de kans heeft vlucht naar het westen. Hij rent weg voor zijn problemen, in plaats van ze onder ogen te zien. Rita daarentegen, de hoofdpersoon vanuit wiens perspectief het verhaal verteld wordt, is geraakt door het socialisme en neigt dankzij haar vriendschap met de oudere Meternagel zelfs even naar het communisme. Zij is de brave Oost-Duitse burger, vaderlandslievend en trouw. Regisseur Konrad Wolf (geen familie van de schrijfster) volgt het boek vrij nauwkeurig (Christa Wolf werkte zelf ook mee aan het script); niet alleen wat betreft het verhaal, maar ook in stijl en (politieke) kleur. Als tijdsdocument is ‘Der geteilte Himmel’ meer dan interessant, vooral omdat de film aantoont hoe verschillend mensen reageerden op de tweedeling in Duitsland en hoe ze zich al dan niet probeerden aan te passen aan de beperkingen van een socialistische samenleving. Sommigen kruipen in hun schulp en werken alleen zo veel als nodig is, anderen proberen iets te bewerkstelligen maar hebben te maken met politieke obstakels.
Rita raakt steeds enthousiaster over de socialistische samenleving en spoort anderen aan zich open te stellen en niet op te geven. Tot Manfred weet ze niet (op tijd) door te dringen waardoor hun liefde gedoemd is. Hij ziet zich te veel tegengewerkt worden in zijn ontwikkeling door het socialistische regime en staart zich blind op de mogelijkheden die het vrije westen hem biedt. Wanneer hij naar West-Berlijn vertrekt hoopt hij dat Rita hem volgt. Diep in zijn hart weet hij dat dat vergeefse hoop is. Zij heeft voor zichzelf namelijk al besloten dat ze thuishoort in de socialistische maatschappij en wil daar iets van maken. De film heeft een droevige ondertoon en is behoorlijk ernstig. Het zijn dan ook geen eenvoudige keuzes waar deze mensen voor staan. Het liefdesverhaal tussen Rita en Manfred wordt droog verteld, zonder ook maar enige sentimentaliteit. Daardoor komt een en ander wat kil over, de uitstekende performances van Eberhard Esche en vooral Renate Blume ten spijt – het is niet eenvoudig om met Rita en Manfred mee te leven.
‘Der geteilte Himmel’ is erg mooi geschoten en zit vol prachtige, stijlvolle zwart-witbeelden. Maar hoe degelijk deze film ook gemaakt is, je kunt er slechts van een afstandje van genieten omdat de warmte en menselijkheid (die in het boek wél aanwezig is) ontbreekt. En dat heeft vrijwel zeker te maken met het feit dat ‘Der geteilte Himmel’ boven alles SED-propaganda is.
Patricia Smagge