De regels van Matthijs (2012)

Regie: Marc Schmidt | 72 minuten | documentaire

Twee helderblauwe ogen kijken priemend in de camera. Strenge wenkbrauwen, strakke lippen. Na een paar seconden ontstaat er iets van een glimlach. Gauw een kop thee ervoor om het te maskeren. “Er zit iets uitdagends in het recht in de camera kijken,” zegt de eigenaar van de ogen vanachter het theeglas. “Wat is er uitdagend aan?” vraagt een mannenstem vanachter de camera. “Het kwetsbare – het kwetsbaar moeten zijn. Het besef dat elke beweging relevant wordt,” antwoordt de gefilmde. Zijn naam is Matthijs. Hij heeft het Syndroom van Asperger, een vorm van autisme. De man achter de camera is documentairemaker Marc Schmidt. Doel van het filmen: de wereld het beeld tonen dat hij heeft van zijn jeugdvriend Matthijs.

Het is een treffende start. Wie op deze manier voor het eerst met Matthijs in aanraking komt, ziet een aantrekkelijke man van rond de veertig met een intelligente blik. Niet iemand waar je direct de associatie ‘autisme’ bij krijgt. Toch blijkt al gauw dat Matthijs ‘anders’ is. En dat hij zich daar maar al te zeer bewust van is. Hij kan haarfijn uitleggen hoe zijn hoofd werkt en hoe dat afwijkt van de norm. Dat hij bijvoorbeeld de dagen van zijn leven telt in een zelfbedacht 36-tallig stelsel. Of dat hij alles wat mensen zeggen letterlijk neemt – dat hij niet de onuitgesproken bedoeling achter het gezegde kan achterhalen (iets wat bij niet-autisten juist vanzelfsprekend gaat). Dat hij daarom al zijn gesprekken met anderen opneemt en terugluistert, om te analyseren wat ze misschien bedoeld hadden.

Matthijs’ woning lijkt een chaos van apparatuur, paperassen en oud ijzer. Maar het is zijn universum, zo vertelt hij. Zijn veilige plek. Die echter wordt bedreigd door de woningbouwvereniging. Matthijs heeft in zijn hoofd een ideaalbeeld gevormd van zijn huis en maakt eigenhandig allerlei aanpassingen aan leidingen en muurtjes. Iets wat niet is toegestaan in een huurwoning. Maar Matthijs moet zijn leefwereld kloppend maken, omdat het zijn enige houvast is. Hij kan niet anders. Zelfs niet als er gedreigd wordt met uitzetting. Waarvoor hij met zichzelf al de afspraak heeft gemaakt dat hij dan zal sterven. Een afspraak die hij zal moeten houden, want hij moet overal consequent in zijn. Er is zijn hoofd geen ruimte voor flexibiliteit.

Zo ontstaat een schrijnende onvermijdelijkheid. Wat Matthijs doet is bij wet verboden, maar de wet houdt geen rekening met ernstige vormen van autisme. De wet gaat ervan uit dat Matthijs de keuze heeft om iets niet te doen en veroordeelt hem voor het niet maken van die keuze. Matthijs wordt zo door zijn eigen gedachten en door de Nederlandse bureaucratie in een onmogelijke situatie gebracht. Die alleen maar verkeerd kan aflopen. Bij een eerste zelfmoordpoging kan Schmidt nog ingrijpen door de alarmdienst te bellen. Maar het is aan alle kanten voelbaar dat Matthijs zal blijven doorzetten. Zoals hij immers met zichzelf heeft afgesproken.

Schmidt volgt het relaas van heel dichtbij, maar houdt zorgvuldig afstand. Hij observeert alleen en oordeelt niet. Niet over Matthijs, niet over het rechtssysteem, niet over hulpverleners, ouders, mensen om hem heen. Die komen ook niet aan het woord, behalve in dialoog met Matthijs zelf. De focus ligt volstrekt op hem. En de openheid die Matthijs aan de dag legt is alleen maar mogelijk door de band van een jarenlange vriendschap. Door het wederzijdse vertrouwen. Niemand anders dan Schmidt had zo’n eerlijk en intiem portret kunnen geven van deze man. Alleen dat al maakt ‘De regels van Matthijs’ een documentaire van een ongekende kwaliteit.

Wouter de Boer

‘De regels van Matthijs’ verschijnt dinsdag 19 februari 2013 op DVD.