Het Chimpansee Complex (2014)

Regie: Marc Schmidt | 75 minuten | documentaire

Chimpansees delen zo’n 99 procent van hun DNA-materiaal met mensen en zijn samen met bonobo’s onze naaste verwanten. Ook gedragsmatig zijn er grote overeenkomsten: ook chimpansees leven in complexe sociale verbanden, maken gebruik van (primitieve) gereedschappen en bedrijven politiek. Juist daarom voelen we ons wellicht zo aangetrokken tot deze dieren. Maar die affectie pakt lang niet altijd gunstig uit voor de mensapen zelf. Niet zelden worden chimpansees in ondeugdelijke kooien als huisdier gehouden, een rol waarvoor de soort volstrekt ongeschikt is. Chimpansees zijn net als mensen namelijk sociale dieren die het gezelschap van soortgenoten nodig hebben om normaal te kunnen functioneren. Bovendien zijn het ook apen die behoorlijk agressief uit de hoek kunnen komen en over voldoende kracht beschikken om een volwassen man letterlijk aan stukken te rijten. Daarnaast zie je chimpansees ook vaak optreden als verkapte circusacts of karikaturen, uitgedost in mensenkleding of getooid met lippenstift. Het hoofddoel van de eigenaren van deze chimpansees is meestal financieel gewin door de ‘schattigheid’ van de uitgedoste chimpansees tentoon te stellen in ruil voor harde toeristendollars. De chimpansees zelf worden meestal in slechte omstandigheden gehuisvest of gedumpt als ze niets meer opbrengen of te sterk en gevaarlijk worden. Tot slot zijn er ook veel chimpansees die een groot deel van hun leven hebben gesleten als proefdier.

Veel van de bovenstaande gevallen belanden uiteindelijk bij Stichting AAP, een organisatie die door de mens misbruikte chimpansees opvangt en de dieren een zo prettig mogelijk vervolg van het leven in gevangenschap probeert te bezorgen. ‘Het Chimpansee Complex’ is een portret van enkele chimpansees en medewerkers van AAP en geeft ons een inkijkje in de dagelijkse keuken van een AAP-opvangcentrum. De titel is dubbelzinnig, want buiten het feit dat het grootste deel van de film zich in een opvangcomplex afspeelt, zijn veel van de getoonde apen psychisch ernstig beschadigd door de ondermaatse behandeling waaraan ze jarenlang zijn onderworpen. Een van de verzorgers in de film vergelijkt de apen zelfs met psychiatrische patiënten, een bewering die minder vergezocht is dan ze lijkt als je iets weet over de cognitieve bagage van de dieren en kijkt naar de beelden van een chimpansee die de dwangmatige behoefte (te vergelijken met een tic bij mensen) heeft om continu voorwerpen in zijn verblijf over de vloer te schuren.

De documentaire ‘Het Chimpansee Complex’ richt zich primair op Mojo, een uit Wallonië afkomstige chimpansee die ruim dertig jaar lang als huisdier in een kooi leefde op een dieet van spaghetti, pudding, koffie en bier, tot zijn bazin niet meer voor hem kon of wilde zorgen. Omdat hij nooit heeft samengeleefd met soortgenoten, mijdt Mojo in het opvangcentrum van AAP angstvallig het contact met de andere chimpansees. Met antidepressiva, zichtcontact en liefdevolle strelingen proberen de verzorgers het tij te keren, maar niets lijkt echt te helpen. De discussie over het wel of niet toepassen van euthanasie en de persoonlijke, vaak emotioneel beladen gesprekken met de medewerkers van AAP over dit onderwerp zijn indringend en confronterend, zeker als je zelf een dierenliefhebber pur sang bent.

Buiten Mojo is er ook veel aandacht voor Regina, een voormalige circusaap die in tegenstelling tot Mojo wel aansluiting weet te vinden bij de chimpanseegroep in het opvangcentrum. Door veel gebruik te maken van close-ups, gemaakt met camera’s die aan de tralies van of in verblijven zijn opgehangen, komen de chimpansees akelig dichtbij en worden de apen ook duidelijke, gemakkelijk van elkaar te onderscheiden persoonlijkheden.

De verzorgers worden vooral getoond als betrokken mensen die constant moeten pendelen tussen professionele distantie en dierenliefde, een niet altijd even gemakkelijke spagaat. Aan de ene kant zijn chimpansees namelijk potentieel levensgevaarlijke dieren die in veel opzichten heel anders zijn dan wij, maar anderzijds botst dat gevoel soms met het idee dat we, gezien onze onderlinge verwantschap en gedragsmatige overeenkomsten, met persoonlijkheden te maken hebben die de soortenbarrière tussen mens en chimpansee doorbreken.

‘Het Chimpansee Complex’ werpt zeker ook interessante existentiële vragen op over de relatie tussen de mens en andere dieren. Is het mogelijk om de chimpansees die uit hun natuurlijke omgeving gerukt zijn weer te ‘ontmenselijken’? En kunnen we onze naaste verwanten echt begrijpen of zijn onze ideeën over chimpansees en hun gedachtewereld vooral antropomorfe projecties op een soort wier geheimen we toch nooit echt kunnen ontsluieren?

Lichte kost is deze documentaire dus zeker niet. ‘Het Chimpansee Complex’ is een film die hoofdzakelijk emotioneel en bespiegelend van aard is en dwingt tot nadenken, zowel over het eigen mens-zijn als over de omgang met andersoortige wezens die wel heel wat gedragskenmerken met ons delen.

Frank Heinen

Waardering: 4

Bioscooprelease: 4 december 2014
DVD-release: 12 maart 2015