Il traditore (2019)

Regie: Marco Bellocchio | 145 minuten | biografie, misdaad | Acteurs: Pierfrancesco Favino, Luigi Lo Cascio, Fausto Russo Alesi, Maria Fernanda Cândido, Fabrizio Ferracane, Nicola Calì, Giovanni Calcagno, Bruno Cariello, Bebo Storti, Vincenzo Pirrotta, Goffredo Maria Bruno, Gabriele Cicirello, Paride Cicirello

Hoewel de organisatie al een veel langere geschiedenis heeft, maakte het grote publiek in de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw pas echt goed kennis met de Siciliaanse maffia, een organisatie die bekendstaat onder de naam cosa nostra (‘onze zaak’). Waar de cosa nostra voorheen alle moeite deed om zoveel mogelijk achter de schermen te opereren, veranderde dit met de opkomst van de Corleonesi, een even ambitieuze als meedogenloze maffiaclan uit het bescheiden plaatsje Corleone.

Zeker nadat de rücksichtsloze Salvatore ‘Toto’ Riina, een man die niet voor niets luisterde naar de bijnaam ‘het beest’ en de aloude codes van de maffia combineerde met enorme wreedheid, zich wist op te werpen tot capo dei capi (baas der bazen), baadden de straten van Palermo in bloed. Niet alleen rivalen binnen de georganiseerde misdaad, maar ook overheidsfunctionarissen, politici en politiekopstukken werden onder het bewind van Riina het slachtoffer van gerichte moordaanslagen. De morbide beelden van met kogels doorzeefde lijken staan bij menige Italiaan nog vers in het geheugen gegrift. De oorlog tegen de Italiaanse staat die door Riina werd ontketend culmineerde in de moord op de antimaffiarechters Giovanni Falcone en Paolo Borsellino. Vooral de bomaanslag waarbij Falcone en zijn vrouw omkwamen zorgde voor een golf van (inter)nationale verontwaardiging en verpulverde definitief elk greintje sympathie voor de maffia onder het Italiaanse volk.

De afrekening met Falcone en Borsellino werd vooral ingegeven door het zogenoemde Maxiproces (1986-1992), een staatsoffensief tegen de cosa nostra dat leidde tot de veroordeling van talloze maffiosi. Onder de veroordeelden bevonden zich diverse gezaghebbende figuren binnen de Siciliaanse maffia. Ook Riina werd tijdens het proces bij verstek veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf, maar het zou nog tot 1993 duren voordat de moordzuchtige baas der bazen eindelijk in de kraag werd gevat. Het proces was nooit mogelijk geweest zonder medewerking van spijtoptant Tommaso Buscetta, het eerste vooraanstaande maffialid dat de heilige omertà (zwijgplicht) doorbrak. Buscetta was jarenlang een trouw lid van de cosa nostra en verdiende een godsvermogen met de handel in heroïne. Gedurende de jaren 1980 raakte hij echter definitief vervreemd van de organisatie omdat hij de aanpak van Riina verafschuwde en vreesde voor zijn eigen leven. Riina’s wraak bleef niet uit: terwijl Buscetta inmiddels een nieuw gezin had gesticht in Brazilië, vermoordden de Corleonesi verschillende Italiaanse familieleden van Buscetta. Onder de slachtoffers bevonden zich ook de twee zoons uit zijn eerste huwelijk. De getuigenissen van Buscetta gaven de autoriteiten voor het eerst inzicht in de opbouw en organisatie van de geheimzinnige cosa nostra en identificeerden de criminele sleutelfiguren binnen de organisatie.

‘Il traditore’ (De verrader) vertelt het verhaal van Buscetta en het Maxiproces in speelfilmvorm. De film opent, net als de drie delen van de ‘Godfather’-reeks, met een feestelijk samenzijn waarbij de belangrijkste criminele hoofdprotagonisten aanwezig zijn. Hoewel aan de oppervlakte alles pais en vree lijkt, proef je hier al de onderhuidse spanning tussen de diverse personages. Binnen maffiakringen zijn je moordenaars namelijk vaak mensen die je kent en vertrouwt. Dit gevoel van wantrouwen en paranoia, dat als een rode draad door de film loopt, wordt prima gevangen in woorden, gestes, blikken en subtiele lichaamstaal. Na de feestelijke ouverture volgt de film de roerige levensloop van Buscetta, van zijn verblijf in Brazilië tot zijn optreden als getuige in het Maxiproces, eindigend met zijn anonieme bestaan onder een nieuwe identiteit in de Verenigde Staten.

Het verhaal van Buscetta is bij filmmaker Marco Bellocchio in goede handen. Hij slaagt er prima in om een tijdsbeeld te schetsen van een van de roerigste perioden uit de moderne Italiaanse geschiedenis, waarbij hij het grote maatschappelijke verhaal ogenschijnlijk moeiteloos vervlecht met de persoonlijke calvarietocht van Tommaso Buscetta. Hoewel de film een grotendeels chronologische en klassieke opbouw heeft, is ‘Il traditore’ tegelijkertijd een fragmentarisch relaas. Er wordt veel en vaak snel geschakeld tussen locaties, terwijl de realistische scènes – zoals het verslag van het Maxiproces en de zonder opsmuk gemonteerde moordaanslagen – soms onderbroken worden door imaginaire passages. Het meest memorabele voorbeeld van dit functioneel getinte surrealisme is de nachtmerrieachtige droomsequentie waarin we zien hoe Buscetta door zijn dierbaren in een doodskist wordt gelegd. Poëtisch, symbolisch en beklemmend tegelijk.

‘Il traditore’ wordt grotendeels gedragen door Pierfrancesco Favino. Zijn vertolking van Tommaso Buscetta is gelaagd en belicht meerdere kanten van de berouwvolle ex-maffioso. We zien zowel zijn kwetsbare als stoere kant, terwijl ook Buscetta’s reputatie als playboy en vrouwenverslinder niet onbelicht blijft. Een puntje van kritiek is wel dat Buscetta’s persoonlijkheid iets te zeer wordt geromantiseerd. Er wordt wel gerefereerd aan zijn duistere verleden en narcistische trekjes, maar uiteindelijk zien we toch vooral een innemend, karaktervol en schuldbewust personage. Gezien de historische context van het verhaal had Bellocchio in zijn epos ook wat meer ruimte mogen reserveren voor Giovanni Falcone, uiteindelijk toch de rechtschapen hoofdarchitect van het Maxiproces.

Toch is ‘Il traditore’ een prachtig stukje cinema vol spanning, emotie, tragiek, melancholie en geweld. Een maatschappelijk relevante film ook, die voorziet in de behoefte om een belangrijke en traumatische periode uit de Italiaanse geschiedenis een gezicht te geven.

Frank Heinen

Waardering: 4

Bioscooprelease: 16 januari 2020
VOD-release: 23 april 2020 (Picl)
VOD-release: 15 mei 2020 (overige)
DVD-release: 15 mei 2020