Interview Tomasz Wasilewski (United States of Love)

Amsterdam, Lloyd Hotel, zaterdag 25 februari 2017

Vier Poolse vrouwen proberen in ‘United States of Love’ na het vallen van de Muur hun leven een nieuwe richting in te sturen. Hoewel vrijheid lonkt, staan andere, geestelijke en culturele, muren stijf overeind. Regisseur Tomasz Wasilewski (1980) weidt in het Amsterdamse Lloyd Hotel onder andere uit over dat vrouwelijke perspectief, het huidige Europa en de Zilveren Beer die hij met de film won.

Vrouwelijk perspectief

Een jonge, mannelijke regisseur die in de huid kruipt van vier vrouwelijke personages. Het klinkt ongewoon, maar voor Wasilewski was het een doodnormale zaak: “De tijd van de transformatie herinner ik me vanuit een vrouwelijk perspectief. Veel families leefden gescheiden van elkaar. Na het vallen van de Muur konden we opeens de hele wereld over reizen. Veel getrouwde mannen namen ontslag en vertrokken bijvoorbeeld voor werk naar de Verenigde Staten. Het was moeilijk voor ze om terug te keren. Na enkele maanden vervielen hun visa, waardoor ze illegaal in het buitenland verbleven. Als ze terug naar Polen zouden keren, wisten ze dat ze niet meer terug naar Amerika zouden kunnen. Dus als ze vertrokken, bleven ze daar voor een lange tijd, totdat ze genoeg geld hadden verdiend. Dat was ook bij ons het geval. Thuis waren er alleen vrouwen. Mijn moeder en vrienden, mijn zus en haar vrienden. Die jaren herinner ik me dus alleen vanuit hun perspectief. Het was vrij natuurlijk voor me om dit verhaal zo te vertellen.”

Videotapes

De afwezige echtgenoot. Eén van de vrouwen in de film maakt precies hetzelfde mee. De video die ze bij wijze van boodschap krijgt, is uit Wasilewski’s leven gegrepen. Het is zijn eigen vader die daar in beeld verschijnt. “Voor enkele jaren was ons enige contact met mijn vader dit soort videotapes.” Vanuit zijn eigen herinneringen kreeg het scenario vanzelf vorm, al maakte het perspectief hem aanvankelijk weinig uit: “Het gaat mij vooral om het perspectief van de mens in het algemeen. Als ik schrijf gaat het me meer om de essentie van de personages. Toen ik precies wist hoe ik dat wilde invullen, leek me het vrouwelijke perspectief meer complex en meer fragiel. De positie van de man in de samenleving was sterker. Mijn eigen moeder bijvoorbeeld werkte niet, maar was de huisvrouw. Niet dat ze niet gelijk aan elkaar waren, toch had ze een andere positie.”

De vrouwen in ‘United States of Love’ zijn echter wel degelijk werkzaam. Het legt volgens Wasilewski de nadruk op de veranderende tijden na de val. Vrouwen konden zelf hun bedrijfjes starten, zoals het personage Agata in de film haar eigen videotheek begint. Illegaal, maar omdat het Polen van toen zich niet bekommerde om auteursrechten werd ze met rust gelaten om vrij videobanden te kopiëren. Het kapitalisme had ook in Polen zijn intrede gedaan. “The wind of changing”, zoals Wasilewski het noemt. “Daarom wilde ik de vrouwen in de film hun eigen leven meegeven. Waardoor ze ook hun eigen doelen kunnen nastreven. En het verschil tussen man en vrouw te verkleinen.“

Bounty-reep

Dat de vrouwen uiteindelijk hun vrijheid niet vinden komt dan ook niet door hun vrouw-zijn, maar heeft voor de regisseur een andere reden. Wasilewski: “Het gaat mij om de emotie. Veranderingen in personages zijn voor mij minder belangrijk. Ik ben geïnteresseerd in juist die momenten waarop het leven voor een mens het moeilijkst is. Daarom zie ik ze ook niet als slachtoffer. Het zijn mensen die worstelen met het leven. Als ik een film met mannelijke personages had gemaakt, had ik ze ook die emoties laten doorgaan. Door de emoties zou deze film ook vandaag de dag kunnen afspelen. De samenleving is veranderd, vooral buiten de stad, maar de emoties zijn intact gebleven. Maar het openbreken van de Communistische kooi kan die emoties wel verdiepen. Door alle veranderingen van toen, werden de ervaringen van de mensen intenser. Ikzelf keek bijvoorbeeld regelmatig naar de Duitse televisie en zag dan vaak alleen maar reclames. Zo zag ik eens een reclame van de Bounty-reep, op zo’n tropisch eiland. Ik had voor de val van de Muur nooit gedacht dat ik die reep zou kunnen eten of zo’n mooi eiland zou kunnen bezoeken. Daar was ik zeker van. Het gebrek aan keuzevrijheid maakte dat onmogelijk. Na de Muur kon iedereen dat opeens wel ervaren. Die overgang was erg belangrijk voor deze film. Voor vrouwen waren die veranderingen misschien ook wel groter. Zoals de aerobic-klas uit de film. Dat was daarvoor niet mogelijk. Er waren nieuwe manieren om je leven te leiden. Die spanning om nieuwe dingen te ervaren, herinner ik me van mijn moeder en haar vrienden.

Oleg Mutu

Toch is ‘United States of Love’ geen nostalgische film: “Ik kijk niet met nostalgie naar die tijd. Ik wilde ook geen film maken over het goede of het kwade van het communisme. Ik maak geen politieke films. De personages moeten een sociale en een historische achtergrond hebben, waardoor er wel een gevoel van tijdsbesef ontstaat zonder dat het de overhand neemt. Ik wilde een verhaal vertellen over de tijd, maar vooral over de mensen die erin leefden. Daarom was het belangrijk voor me om met een niet-Poolse cinematograaf te werken, maar die wel het communisme heeft meegemaakt. Ik ben altijd al een groot fan geweest van Oleg Mutu (cinematograaf van de film, bekend van ‘4 months, 3 weeks and 2 days’ en ‘The Death of Mr Lazarescu’; WL). Ik hou van zijn werk. Ik heb hem opgebeld, hem wat verteld over dit project en hij zei meteen dat hij het graag wilde doen. Zijn ervaringen van die tijd deed hij op in Moldavië en Roemenië, ik in Polen. Daardoor ontstond er een universeel verhaal, in plaats van een Pools verhaal. Een verhaal over mensen en hun emoties. Daardoor is het een verhaal voor iedereen. En over iedereen, niet zozeer vrouwen.

De mens op zijn puurst

Uiteindelijk komt het daar op neer. Ik ben geïnteresseerd in het individu, niet in een zeker rollenpatroon. Als ik in een film een vrouw introduceer doe ik dat niet omdat ze een minderwaardige rol ten opzichte van anderen heeft. Ik kijk altijd uit naar gebroken personages. Dat fascineert mij het meest, in film en kunst in het algemeen. Ik kies altijd voor moeilijke en verdrietige momenten. Want op die momenten is de mens op zijn puurst. En het menselijkst. Op dat soort momenten hebben we niet de kracht om alsof te doen. We doen dan dingen waarvan we altijd gedacht hadden het nooit te kunnen doen. Dat vind ik zo verwonderlijk aan de mens. Uiteindelijk zijn dat ook de momenten waarop we vechten voor onszelf.”

Europa

Een film als ‘United States of Love’ is niet los te zien van de ontwikkelingen die zich in het huidige Europa afspelen. Waar de mensen na het vallen van het communisme de geboorte van vrijheid meemaakten, lijken we het nu andersom te beleven. De Poolse nationaal-conservatieve regering, geïnstalleerd in 2016, bouwt bijvoorbeeld weer muren van censuur, strengere wetgeverij en macht op. Het is volgens Wasilewski een beweging die in heel Europa te zien is: “Dat is een slechte ontwikkeling. In ons verleden, toen wij waren buitengesloten van de wereld, stond het leven stil. De maatschappij stond stil. Toen het communisme viel werden we eindelijk een onderdeel van de wereld. En van Europa. Voor mijn generatie is dat erg belangrijk. We konden keuzes maken en kregen nieuwe kansen. Maar nu sluiten landen zich weer af. Zelfs door letterlijk weer muren te bouwen. Die verschuiving naar het politieke rechts beangstigd me een beetje. Ik wil onderdeel uitmaken van de gehele wereld. Ik beschouw me echt als Europeaan, ondanks dat ik me ook Pools voel. Dat gevoel komt voort uit mijn eigen herinneringen van hoe ik het verleden ervaren heb. Tegenwoordig lijkt het alsof wij Europeanen er niet meer bij stil staan hoe goed wij het hebben. We zijn er misschien aan gewend geraakt. Maar daardoor ontstaan er wel barsten in wat we hebben opgebouwd.”

Fuocoammare

Hoewel Wasilewski zichzelf geen politieke filmmaker noemt is er voor film, en cultuur in het algemeen, een belangrijke plek toegediend om wat is afgebroken weer op te bouwen: “Cultuur maakt ons sensitiever en bewust van de medemens. Zeker in deze complexe tijden, met al zijn veranderingen, is dat belangrijk. Neem de immigratie. We kunnen niet zomaar zeggen dat we geen immigranten willen. We moeten openstaan voor de ander. Daar geloof ik in. Al is de situatie eigenlijk misschien wel té complex. Maar ook de Polen waren ooit migranten, toen ze het communisme probeerden te ontvluchten. Het is natuurlijk een andere situatie en een andere tijd. Maar het bewijst dat niet elke immigrant een terrorist is. Film kan ons dat laten zien, zoals ‘Fuocoammare’ (de prijswinnende documentaire die inkijk geeft op het leven op het Italiaanse migranteneilandje Lampedusa; WL) dat deed. Zulke films kunnen ons tonen dat het hier gaat om echte mensen. Mensen die om misschien dezelfde redenen als wij vroeger, en met dezelfde angst voor hun leven, hun land ontvlucht zijn. De geschiedenis lijkt zich te herhalen.”

Woonblokken en leegte

De angst die de mensen doormaakten na het communisme was niet veel anders. De ommezwaai bracht in één keer zoveel nieuwe vrijheden, dat elke verandering met een natuurlijke benauwdheid tegemoet gezien werd. Polen werd het land van onbegrensde mogelijkheden, een idee dat in ‘United States of Love’ ook visueel wordt uitgebaat: “Daarom heb ik gekozen voor deze setting. De grote woonblokken met daaromheen leegte. Wat je ziet is wijd open vrijheid. Alle vrouwen, en mannen, kunnen hun appartementen verlaten en die wijdte opzoeken. Maar waar zouden ze heengaan? Dat is een vraag die ik wilde openlaten voor het publiek. Waar zouden ze heengaan? En hoe zouden ze dat overleven? Deze wereld, rondom hun eigen flat, is de enige wereld die ze kennen. Door vrijheid kunnen we niet zomaar onze levens veranderen. Er heerste die tijd euforie, maar tegelijkertijd dus ook angst. We zijn altijd bang voor het onbekende.”

Meryl Streep

De culturele relevantie van ‘United States of Love’ leidde op het Film Festival van Berlijn, met Meryl Streep als juryvoorzitter, naar een Zilveren Beer in de categorie voor beste scenario. Een bevestiging in eigen kunnen voor de filmmaker: “Het is niet makkelijk om dit soort films te maken, om te financieren en om er een publiek voor te vinden. Toen de film de Zilveren Beer won, toonde het me dat het waard is om dit soort films te blijven maken. En dat ik blijkbaar iets goeds gedaan heb. Dat de film überhaupt geselecteerd werd voor Berlijn was al een enorme overwinning. Ik ben een jonge filmmaker en opeens sta ik in hetzelfde rijtje als de filmmakers die ik bewonder. Op dat moment, in Berlijn, leek het of de Bounty-reep uit mijn jeugd eindelijk tot me was gekomen. Het was een droom die uitkwam dat mijn film er niet alleen vertoond werd, maar dat bijvoorbeeld iemand als Meryl Streep daar op de eerste rij zat naar mijn film te kijken.”

Wouter Los