Nymphomaniac (2013)

Regie: Lars von Trier | 116 minuten | drama | Acteurs: Charlotte Gainsbourg, Stellan Skarsgård, Stacy Martin, Shia LaBeouf, Christian Slater, Jamie Bell, Uma Thurman, Willem Dafoe, Mia Goth, Sophie Kennedy Clark, Connie Nielsen, Michael Pas, Jean-Mar Barr, Udo Kier, Kate Ashfield, Caroline Goodall, NIcholas Bro, Jens Albinus, Hugo Speer


Na een zeer uitvoerige publiciteitscampagne is de nieuwe film van rasprovocateur Lars von Trier dan eindelijk daar. Na ‘Antichrist’ en ‘Melancholia’ completeert ‘Nymphomaniac’ zijn depressietrilogie. Waar in de eerste twee delen de gecompliceerde rouwverwerking van een overleden kind en de ondergang van de Aarde centraal stonden, gaat het in dit derde deel om seks en de groeiende aanhankelijkheid ervan. Doordat de hype rondom de film zo intens gevoed is, is het verwachtingspatroon bij een dergelijke film van de immer choquerende regisseur Von Trier dan ook hoog. Zeker gezien de bekwame sterrencast die zijn naam aan de film verleend heeft, ondanks de nietsontziende werkwijze en thematiek die de filmmaker hanteert. Het oorspronkelijke beeldmateriaal was zelfs zo omvangrijk dat de film in twee delen is uitgebracht. De vraag is echter of Von Trier met dit eerste deel van het tweeluik de hooggespannen verwachtingen kan waarmaken.

‘Nymphomaniac’ begint wanneer de gehavende Joe (Charlotte Gainsbourg speelt de oude Joe, een fletse Stacy Martin de jongere versie) op een koude winteravond wordt gevonden door de innemende Seligman (Stellan Skarsgård). De man neemt haar ter verzorging mee naar zijn onderkomen en raakt daar door haar verhalen bevangen.  Die erotische levensgeschiedenis komt door het gebruik van flashbacks tot leven. Als een soort van droste-effect vertelt ze daarmee het ware verhaal. Dat begint met een medium waist shot van Joe als jong meisje. Von Trier lijkt zich meteen op glad ijs te bevinden, maar houdt het ten lange leste netjes en beschaafd door niks buitensporigs te laten zien. Het is de opmaat voor het verdere verloop van de film. Behoudens een gemonteerde collage van fallussen en een enkel vrouwelijk geslachtsdeel wordt er vooral veel geconverseerd over de geslachtsdaad. In de gepornoficeerde wereld van nu kan dat nauwelijks als schokkend worden ervaren. Von Trier wil alles laten zien, maar in de seksscènes is hij redelijk terughoudend. Het vermijdt wel de problemen met de zogenaamde ‘male gaze’. Joe is meer dan een lustobject, ze is een leidend personage. Een personage dat op ontdekkingstocht is van haar ontluikende seksualiteit. Van haar ontmaagding tot de complicaties van het maîtressebestaan, het komt in vijf stilistisch verschillende hoofdstukken allemaal voorbij. Het geeft een redelijk compleet maar gefragmenteerd beeld van het bestaan van een seksoholic dat nergens te zwaar of eenzijdig wordt.

Von Trier vergaloppeert zich echter in grote mate aan de postmoderne trucage in ‘Nymphomaniac’. De vele metaforen en verwijzingen naar zowel lage als hoge cultuur komen na enige tijd gekunsteld en pretentieus over. Daarbij valt ook op dat het beeld in grote mate in dienst staat van de tekst. Elke dialoog wordt met een verklarend beeld ondersteund, wat een vloeiende vertelling in de weg staat. En er zijn veel van die op den duur hinderlijke visuele zijsprongen. Ook de geschreven woorden, afbeeldingen en animaties die te pas en te onpas in beeld komen, gaan na verloop van de tijd storen. De moeizaam simplistische manier waarop de verschillende hoofdstukken worden ingeleid zijn evenzeer een ergerlijke factor. Daarnaast wordt het onderscheid tussen man en vrouw te sterk uitvergroot. Vrouwen zijn, Joe voorop, emotionele wezens die geen tot weinig controle hebben over hun leven. Daardoor behouden ze een zweem van passiviteit die hun sterke kanten vrijwel teniet doen. Mannen daarentegen zijn bolwerken van rationaliteit. Seligman is de alwetende luisteraar die voor alles begrip en een passend weerwoord heeft. Doordat de mannen gespeend zijn van emoties zijn het tevens zwakke mensen die hun gevoelens alleen kunnen botvieren door het hebben van fantasieloze seks. De daad wordt gereduceerd tot een lege huls. De verhoudingen tussen vrouwen en mannen blijven zodoende tamelijk zwart-wit en irreëel.

Het is echter makkelijk om te vergeten dat Von Trier naast een filmische enfant terrible ook een competent vakman is. Zijn cinematografie ziet er grotendeels strak uit, en zoals we van hem gewend zijn, staat het bol van de doeltreffende symboliek. Zo wordt er een probaat spel gespeeld met (de beperkingen van) ruimtes. Elk shot lijkt daardoor betekenis te hebben. Het rechtvaardigt de totale lengte van het tweeluik. Daarnaast maakt de regisseur gebruik van een fraai palet aan stijlmiddelen, waaronder de ondergewaardeerde en bijna vergeten jump cut, een veelvoud van zooms en een kenmerkende montage. Ondanks de vele uitstapjes die hij maakt en het lage tempo, blijft de film zo een coherent en vloeiend geheel, waarin de toeschouwer op een doeltreffende manier door de film wordt gestuurd. Het morele verderf wordt bovendien duidelijk verbeeld door de afgetakelde grijze decors waar ‘Nymphomaniac’ zich in afspeelt. Het maakt de sfeer goed voelbaar en de betrokkenheid bij de personages groter. Joe kan zodoende weer worden gezien als een tegen wil en dank door de samenleving gecreëerde nymfomaan. Het is de maatschappij die ons maakt tot wat we zijn. Het is een discutabele opvatting die Von Trier hier de kijker oplegt, maar hij doet dat wel met volle overtuiging.

De films van Von Trier zijn vaak moeilijk om in een cijfermatige mal te gieten. Vanwege het ontredderende karakter van zijn films ontstaat dan al snel het adagium van “you either love them or hate them”. Een tussenweg lijkt niet mogelijk. Dankzij de vrij tamme uitwerking van het thema seks is ‘Nymphomaniac’ beter in een cijfer te duiden. Helaas blijft dit onuitgesproken eerste deel daarmee wel in de middenmoot hangen. Wellicht dat deel 2 daar nog verandering in kan brengen.

Wouter Los

Waardering: 3

Bioscooprelease: 26 december 2013
VOD-release: 15 mei 2014
DVD- en blu-ray-release: 15 mei 2014