My Nikifor – Mój Nikifor (2004)

Regie: Krzysztof Krauze | 100 minuten | drama, biografie | Acteurs: Krystyna Feldman, Roman Gancarczyk, Lucyna Malec, Jerzy Gudejko, Artur Steranko, Jowita Miondlikowska, Marian Dziedziel, Ewa Wencel, Magda Celowna

Epifan Drowniak, beter bekend als Nikifor, is wellicht de meest ondergewaardeerde Poolse kunstenaar van de 20e eeuw. ‘My Nikifor’ probeert daar verandering in te brengen. Hoewel het ergens wel begrijpelijk is dat de autistische en verstandelijk gehandicapte Nikifor niet werd voor vol werd aangezien als kunstenaar, is zeker na zijn dood wel erkend dat het talent van Nikifor zeer groot was.

Dankzij een (voor autisten typerend) oog voor detail en een enorme productiviteit heeft Nikifor een groot en indrukwekkend oeuvre nagelaten dat een mooie inkijk geeft in de Poolse samenleving van de 20e eeuw. Helaas wordt in ‘My Nikifor’ maar zeer beperkt aandacht besteed aan zijn werk. Gelukkig wordt dit nog enigszins goed gemaakt door vlak voor de aftiteling nog veel tekeningen en schilderijen langs te laten komen. Dit kan echter niet verhullen dat ook ‘My Nikifor’ leidt aan een euvel waar bijna alle biografieën aan leiden: er is meer aandacht voor het uitvergroten van enkele dramatische gebeurtenissen in het leven van de persoon, dan dat er aandacht is voor de persoon zelf en men een beetje probeert te begrijpen waarom hij deed wat hij deed was wie hij was.

Elke regisseur en scenarioschrijver die zich gaat bezighouden met een biografie krijgt te maken met dit dilemma: hoe vat je het leven van een vaak nogal excentriek en exceptioneel persoon samen in een film van twee, hooguit drie uur? In het ergste geval leidt dit tot een opeensomming van vaak al bekende feiten en gebeurtenissen, of tot een focus op een of andere dramatische gebeurtenis in de prille jeugd van de persoon in kwestie. Gelukkig valt ‘My Nikifor’ niet in die valkuilen.

Sterker nog, ‘My Nikifor’ volgt alleen de laatste paar jaar uit het leven van Nikifor. Daarmee wordt meteen duidelijk gemaakt dat er veel onduidelijk was (en is) over deze man. We zien Nikifor vanuit het perspectief van een andere ‘kunstenaar’, Marian Wlosinski, een ietwat gefrustreerde schilder die volledig in opdracht van de communistische staat werkt. Hij krijgt van hogerhand de opdracht om de schilderende (en bejaarde) zwerver Nikifor onder zijn hoede te nemen. En dat vindt Marian niet leuk. Logisch, want zo’n beetje het eerste wat Nikifor hem vertelt is dat Marian niet kan schilderen.

Toch neemt de volgzame Marian de verantwoordelijkheid voor Nikifor op zich, en gaat hij zich ongemerkt zo hechten aan Nikifor dat het zelfs zijn tol eist voor Marians gezinsleven. Zijn vrouw krijgt steeds meer het gevoel dat Marian meer waarde hecht aan Nikifors welbevinden dan aan zijn eigen gezin. Dat heeft ook te maken met Nikifors nogal dwingende en aanwezige persoonlijkheid.

De twee hoofdrollen, die van Nikifor en Marian, worden goed geacteerd door Krystyna Feldman en Roman Gancarczyk. Vooral de rol van Feldman is natuurlijk opvallend: een bejaarde actrice speelt een mannelijke autistische kunstenaar. Ze slaagt er gelukkig in om dit gegeven niet tot een gimmick te laten verworden.

Regisseur en (mede)scenarioschrijver Krauze heeft waarschijnlijk met opzet gekozen voor een beperkte blik in Nikifors leven. Dat is op zich een goede keuze: door alleen de laatste jaren (de jaren 60) van diens leven te tonen, blijft Nikifor voor zowel de kijker als voor zijn naaste omgeving een groot mysterie. Zelfs Marian weet niet wat Nikifors echte naam is en waar hij vandaan komt.

In die korte periode begint en eindigt Nikifor als eenzame zwerver, en daartussenin wordt hij tijdelijk omarmd wordt door de kunstelite. Hij maakt in die korte tijd dus ook alle hoogte- en dieptepunten mee, of beter gezegd: hij ondergaat het. Voortdurend wordt Nikifor omringd door (soms) goedwillende mensen die beslissingen voor hem nemen, en die hem vervolgens meestal laten vallen als hij niet zo gemakkelijk blijkt te zijn als men hoopte. Alleen Marian wijkt niet van zijn zijde.

Die beperkte kennis en achtergrond lijken echter ook hun schaduw te hebben geworpen op de rest van de film. Niet alleen Nikifor blijft een ongekend persoon, maar het verloop van het verhaal op zich en de persoon van Marian blijven ook steken in onduidelijke hoofdlijnen. Waarom Marian de zorg voor Nikifor op zijn bordje krijgt, blijft vaag. En waarom Nikifor het ene moment verguisd wordt en het andere moment alle aandacht krijgt, wordt ook niet duidelijk.

De relatie tussen Nikifor en Marian blijft ook nogal duister: was Marian ook geïnteresseerd in Nikifors werk, en wat wist Nikifor hem te leren, of was het alleen maar een relatie tussen zorgvrager en zorggever? Waarom laat Marian zelfs zijn gezin in de steek voor deze moeilijke man?

Deze onduidelijkheden zorgen ervoor dat ‘My Nikifor’ uiteindelijk vrij richtingloos is. Dat is jammer. Het is duidelijk dat de film niet is gemaakt vanuit opportunistische of commercieel oogpunt. De filmmakers wilden juist een onderbelicht persoon en diens werk onder de aandacht brengen. Nikifor wordt dan ook gepresenteerd als een man over wie nog veel onbekend is, en het siert Krauze dat hij die blinde vlekken niet per se heeft willen invullen. Tegelijkertijd blijft de film daardoor teveel hangen in onduidelijke relaties en gebeurtenissen die geen duidelijk verband hebben met elkaar.

Dat de goedbedoelde intentie van Krauze uiteindelijk maar deels slaagt, is onbevredigend te noemen. Het blijft iets moeilijks, goede biografieën maken…

Daniël Brandsema