De rode ziel (2017)

Regie: Jessica Gorter | 92 minuten | documentaire

Indrukwekkende documentaire waarin gewone Russen vertellen over hoe zij vandaag de dag omgaan met het schrikbewind en de goelags onder Jozef Stalin (1878-1953). Of, zoals de makers stelden: “Hoe komt het dat er nog zoveel Russen zijn die Stalin blijven verdedigen als groot leider en held? ‘De rode ziel’ legt de psyche bloot van de hedendaagse Rus en laat een wereld zien vol tegenstrijdigheden.”

Stalin wordt in het Westen verafschuwd om zijn gruwelijke misdaden tijdens zijn bewind vanaf de jaren 20 tot zijn eigen dood in 1953. Tijdens zijn leiderschap van de communistische Sovjet-Unie werden miljoenen Russen en andere volkeren vermoord, gevangengezet en mishandeld. In de bloedige geschiedenis van de 20e eeuw staat hij achter Adolf Hitler op een tweede plaats in de macabere lijst van grootste massamoordenaars aller tijden.


In het huidige Rusland echter, wordt hij door delen van de bevolking weer op handen gedragen. Weer, want hoewel zijn ster lange tijd tanende was, is Stalins populariteit aan een flinke opmars bezig. Veroordeeld door zijn eigen opvolgers vanaf de jaren 50 vanwege de schijnprocessen, werkkampen, verdwijningen en executies, vinden veel hedendaagse Russen dat Stalin een held was en nog altijd een voorbeeld voor het land. Documentairemaakster Jessica Gorter reisde door het hele land op zoek naar verhalen van nabestaanden van slachtoffers en naar degenen die nostalgisch verlangen naar de ‘goede oude tijd’. 

Dat geeft een indringend, want tegenstrijdig beeld. Het collectieve verleden van Rusland wordt niet als een collectieve geschiedenis ervaren. Er is geen gedeelde beleving, maar een verdeelde beleving van wat er in de 20e eeuw gebeurd is. Sommigen willen van geen kwaad horen en hemelen het Sovjet tijdperk op als een periode waarin iedereen vriendelijk en behulpzaam voor elkaar was, anderen proberen de sporen te vinden van de terreur: in archieven en documenten, zoals onderzoeker Razoemov van de Nationale Bibliotheek of fysiek in het landschap: de vader die met zijn jonge dochter de kuilen van massagraven zoekt en de oude vrouw die de botten van slachtoffers verzameld die ze vindt.


Ieder heeft zo zijn eigen manier om met het verleden om te gaan. Dat het debat tot op vandaag voortduurt, wordt niet alleen duidelijk uit een fragment uit een tv-uitzending over de terreur, maar ook uit de gesprekken die Gorter heeft met jonge historici op een groot zomerkamp. Deze jongeren zijn samen, feesten en volgen workshops waarin ze worden klaargestoomd voor leiderschapsposities. De spreker die Poetin karakteriseert als een “monarch” en dat Rusland nog niet klaar is voor “echte democratie”, wordt na afloop overspoeld met verzoek om handtekeningen en fotomomenten. Wat misschien nog wel het meest verfoeid wordt, is het “democratische experiment” van de jaren 90, de eerste jaren na de val van het communisme, totdat in het staartje van 1999 Poetin de macht overneemt van Jeltsin. De gedachte is dat Rusland een sterke man nodig heeft: of dat nu een Tsaar is, of de secretaris-generaal van de communistische partij, of een president: als het maar een autoritair iemand is die het land opstuwt en grootser maakt.

Gorter blijft als maakster veelal op afstand. Je hoort eigenlijk alleen de geïnterviewde Russen zelf aan het woord, terwijl ze vertellen over hun trauma’s, van twee zussen wiens moeder in een werkkamp verdwijnt nadat ze verraden is, tot een vrouw wiens ouders geëxecuteerd werden eind jaren 30. Haar volgen we ook naar de bossen waar enorme massagraven zijn. Sommige schattingen komen uit op 20.000 slachtoffers. Omdat de families niet weten wie waar ligt, hebben ze portretjes aan de bomen gespijkerd bij wijze van grafmonument. Het is dan vervolgens schrijnend om andere geïnterviewden bijna schouderophalend te horen verklaren dat er vast geen onschuldigen werden opgepakt en dat deze “vijanden van de staat” iets op hun geweten hebben moeten gehad.

Rusland is mede zo’n gespleten land, omdat er nooit een verantwoording heeft plaatsgevonden, zoals bijvoorbeeld in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog. De Sovjet-Unie had die oorlog immers gewonnen en het Sovjetleger had de nazi’s bij Leningrad (de lange belegering waarvan Gorter de nasleep eerder documenteerde in haar geroemde ‘900 dagen’) en Stalingrad teruggeslagen tot in Berlijn. Stalin wordt daarvoor door grote groepen nog steeds geëerd – en in hoeverre dit ook eigen zijn persoonlijke verdienste is geweest, is nauwelijks onderwerp van discussie. Hij was de leider en hij heeft het volk naar de overwinning geleid. Punt. De tientallen miljoenen slachtoffers zijn bijzaak. Dat in de jaren 30 massale zuiveringen plaatsvonden, onder andere onder de officieren van de strijdkrachten, die de Duitse aanval vergemakkelijkten en er grote militaire blunders gemaakt werden door behoedzame generaals die nauw gecontroleerd werden door politieke functionarissen, blijft onbesproken. De houding is voor velen ‘waar gehakt wordt, vallen spaanders’. Een ruwe, genadeloze inschatting, waar het verdriet van de pijn van nabestaanden schril bij afsteekt. Ook jonge scholieren dragen de dualiteit van het moderne Rusland met zich mee: eentje geeft in zijn klas het voorbeeld dat grootmoeder van vaderskant nog altijd groot aanhangster is van het regime, terwijl de familie van moeders kant slachtoffer was van de zuiveringen.


Overigens valt het ook op dat als er één ding is dat de Russen bindt, het de liefde voor het moederland is. Individuele kritiek op de persoon Stalin of zelfs op het regime wordt wel geuit, maar men is als de dood om dat als kritiek op Rusland als land te bestempelen. Die krampachtigheid geeft wel aan dat het bijzonder moeilijk zal worden om echt met het verleden in het reine te komen.

Wat ‘De rode ziel’ zo krachtig maakt, is dat hier niet een westerse documentairemaakster even met een moreel vingertje komt wijzen wat er allemaal fout is. Ze laat voor- en tegenstanders van Stalin beiden uitvoerig aan het woord. Niemand krijgt de schuld en ze registreert alleen. De conclusies zijn aan de kijker.

Hans Geurts

Waardering: 4

Bioscooprelease: 23 november 2017
DVD-release: 1 mei 2018