Het verzwijgen (2022)

Regie: Marieke van der Winden | 92 minuten | documentaire

Wat als je familie tijdens de oorlog fout was en dit daarna werd doodgezwegen? Wat betekent dat voor de rest van de familie en nakomelingen? Dat is wat filmregisseur Marieke van der Winden onderzoekt in ‘Het verzwijgen’ en daarmee is ze meteen onderdeel van het onderwerp. Op de begrafenis van haar vroeg gestorven moeder kreeg ze namelijk te horen dat haar grootouders tijdens de Tweede Wereldoorlog NSB-leden zijn geweest. Dertig jaar later stuit Mariekes filmisch onderzoek alsnog op veel stil verzet. Om te beginnen willen er slechts drie familieleden over de gedeelde geschiedenis praten, waarvan twee het liefst geheel onherkenbaar. Desalniettemin levert de zoektocht een aangrijpend zelfportret op over een Nederlandse familie die zeer schoorvoetend de confrontatie aangaat met de lijken in de kast.

Volgens een vriendin van Mariekes moeder, Lieke, speelden haar grootouders na de oorlog vooral mooi weer. Terwijl velen in de omgeving er wel iets over wisten, zwegen de twee in alle toonaarden over hun kwalijke rol in de oorlog. Echter dit zwijgen trok met name een wissel op de geestelijke gezondheid van moeder Lieke. Zij worstelde heel erg met het familiegeheim en werd er telkens weer in haar eigen leven mee geconfronteerd. Zo had de eerste echtgenoot, de vader van Marieke, vastgezeten in een Japans interneringskamp. Ondanks dat Marieke er weinig meer van weet, was dit huwelijk allesbehalve onbezorgd. Bevriende koppels hadden erg te doen met het labiele en onverantwoordelijke gedrag van haar ouders en hielpen het gebroken gezin waren ze konden. Het huwelijk hield echter geen stand. Via de tweede echtgenoot ging Lieke compleet op in de antroposofie. Hoewel Lieke daarin meer rust vond, is ze in de ogen van haar dochter tot aan haar vroege dood een gebroken vrouw en emotioneel onbenaderbare moeder gebleven. En de regisseur vermoedt dat dit met het onverwerkte oorlogsverleden te maken heeft.

Overigens is Mariekes familie geen uitzondering. Integendeel zelfs. In het Nationaal Archief van Den Haag ligt er vier kilometer aan dossiers over verdenking van collaboratie met de Duitse machthebber. Tot nu toe is er bekend dat, op een totale populatie van negen miljoen, rond de 300.000 Nederlanders heulden met de bezetter tegenover de 45.000 die iets in het verzet deden. Als je denkt dat je vader of opa een heldhaftig verzetsstrijder was, kan het zomaar zijn dat je wat heel anders te horen krijgt na een bezoekje aan het Nationaal Archief. Medewerkers aldaar kennen allemaal wel zo’n verhaal.

Is het verdriet, vaak gehuld in schuld en schaamte, van de nakomelingen van daders in een oorlog even belangwekkend als die van de slachtoffers? De documentaire stelt het niet expliciet aan de kaak maar scheert hier wel een aantal keer lekker ongemakkelijk langs. Zoals wanneer Marieke bij een medewerker van het Nationaal Archief, en een familielid van slachtoffers van de holocaust, een gesprek uitlokt over schuld en schuldgevoel bij de daders en hun nakomelingen, terwijl de regisseuse de daden van haar foute grootouders in perspectief probeert te plaatsen en bagatelliseert. Misschien is bovenstaande vraag ook wel de verkeerde. Want is het niet al een goede stap als nakomelingen met elkaar in gesprek gaan en wellicht zo begrip op kunnen brengen voor elkaars geërfde pijn.

Af en toe neigt de documentaire iets te veel naar het sentiment. Toch wordt het nooit tranentrekken, want dan gooit Marieke weer onbesmuikt met een paar straffe(nde) biografische feiten. Tegelijk is het precies op de ongemakkelijke momenten waar haar zoektocht geniepig de kijker kan raken, bijvoorbeeld wanneer herinneringen aan een Duitse dorpje waar ze met haar grootouders leuke campingtrips had, ontegenzeggelijk besmet zijn geraakt. ‘Het verzwijgen’ is een zeer intrigerend tijdsdocument over hoe een Nederlandse familie met het (oorlogs)verleden marchandeert. Hierna blader je wellicht ietwat anders door die kneuterige familiefotoalbums.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 27 oktober 2022