Inherit the Wind (1960)

Regie: Stanley Kramer | 128 minuten | drama, geschiedenis | Acteurs: Spencer Tracy, Fredric March, Gene Kelly, Dick York, Donna Anderson, Harry Morgan, Claude Akins, Elliott Reid, Paul Hartman, Philip Coolidge, Jimmy Boyd, Noah Beery Jr., Norman Fell, Gordon Polk, Hope Summers, Ray Teal, Renee Godfrey, Florence Eldridge, Gail Bonney, Jack Daly, Richard Deacon, Lester Dorr, George Dunn, Donald Elson, David Fresco, Sam Harris, Earle Hodgins, Wendell Holmes, Frank Mills, Robert Osterloh, Bob Perry, ‘Snub’ Pollard, Addison Richards, Harry Tenbrook, Charles Wagenheim, Justice Watson, Will Wright

Tweemaal stond in de Verenigde Staten iemand terecht omdat hij de leer van Darwin wilde overbrengen op schoolkinderen. De meest recente zaak, uit 2005, was die van Kitzmiller versus Dover Area School District. Elf ouders van leerlingen op de school spanden die zaak aan tegen het schoolbestuur, dat de onderwijsstaf wilde verplichten de leerlingen te leren dat de evolutieleer ‘maar één theorie’ was, ‘net als het scheppingsverhaal en intelligent design’. De ouders wonnen de zaak overtuigend. Tijdens de zogenaamde ‘Monkey Trial’ in Dayton, Tennessee in 1925 stond de 24-jarige leraar John Thomas Scopes centraal. Hij had de evolutietheorie van Darwin onderwezen aan zijn leerlingen. En dat mocht niet, want nog geen maand eerder had de raadsvergadering van de staat een wet aangenomen die ‘het onderwijzen van elke theorie die het scheppingsverhaal zoals die in de Bijbel staat opgetekend verloochent’ verbood. Het waren niet de minsten die zich met de zaak bemoeiden. Voor de verdediging kwam Clarence Darrow, de bekendste advocaat van het land, naar Dayton. Als aanklagers fungeerde onder anderen drievoudig presidentskandidaat William Jennings Bryan. Geweldige redenaars die vanuit het hele land de aandacht op zich gericht wisten. De ‘misdaad’ van Scopes deed er al snel niet meer toe; hier ging het, in de ogen van sommigen, om een rechtstreekse aanval op de Bijbel.

Jaren later schreven Robert E. Lee en Jerome Lawrence naar aanleiding van de rechtszaak het toneelstuk ‘Inherit the Wind’, naar een zinsnede uit de Bijbel die van toepassing is op de gebeurtenissen: ‘He that troubleth his own house shall inherit the wind’. Het stuk ging in 1955 op Broadway in première en bleek zeer succesvol. Een verfilming kon dan ook niet uitblijven. Stanley Kramer werd aangetrokken om de film te regisseren, een jaar voordat hij met ‘Judgment at Nuremberg’ (1961) het ultieme rechtbankdrama zou maken. Voor de hoofdrollen werden topacteurs Spencer Tracy, Frederic March en Gene Kelly gecontracteerd. De namen werden veranderd, maar dat de Monkey Trial aan de basis stond voor deze film, daarover zal geen twijfel bestaan. Dick York speelt Bert T. Cates, de leraar die terechtstaat voor het onderwijzen van de evolutietheorieën van Darwin. De godsvruchtige bewoners van het fictieve stadje Hillsboro spreken er schande van. Hun held Matthew H. Brady (March) – een uitzonderlijk redenaar, voormalig presidentskandidaat en fervent prediker van het geloof – wordt aangesteld als aanklager. De kansen van Cates lijken bij voorbaat al vergeven. Dankzij de progressieve journalist E.K. Hornbeck (Kelly, gemodelleerd naar Henry Mencken) wekt de zaak echter de aandacht van topadvocaat Henry Drummond (Tracy), die ooit samenwerkte met Brady. De twee groeiden echter steeds verder uit elkaar. De arrogante Brady lijkt ineens een stuk minder zeker van zijn zaak als hij Drummond tegenover zich krijgt.

Om een film die voor 85 procent uit een rechtszaak bestaat boeiend te houden, moet je van goeden huize komen. Stanley Kramer weet als geen ander hoe hij met dergelijk materiaal om moet gaan. ‘Inherit the Wind’ heeft niet alleen een bijzonder intrigerend thema – de strijd tussen de aanhangers van de evolutietheorie en zij geloven in het scheppingsverhaal in de Bijbel is merkwaardig genoeg nog altijd actueel – maar Kramer zet daarnaast nog een aantal andere (persoonlijke) dilemma’s op. Die tussen Drummond en Brady bijvoorbeeld. Ooit waren ze goede vrienden die samen hetzelfde doel nastreefden. Maar ze groeiden uit elkaar omdat Brady begon door te draven in zijn liefde voor de Bijbel, terwijl Drummond zijn realiteitszin behield. Voor hem is maar één ding heilig: het feit dat de mens in staat is zijn eigen ideeën en meningen te vormen. Kramer schetst de tweestrijd in Hillsboro verder door beide kampen vrij zwart-wit af te schilderen. De gelovigen zijn bijzonder stellig en onwrikbaar in hun mening. Op het eerste gezicht gaat Kramer hier wat ongenuanceerd te werk. Maar lijnrecht daartegenover zet hij de aalgladde en even onwrikbare journalist Hornbeck (uitstekende, heerlijk cynische rol van Gene Kelly, die de benen nu eens stil mag houden).

In het grijze middengebied komen de uiteenlopende standpunten elkaar tegen in de persoon van Rachel (Donna Anderson), de dochter van de dominee (Claude Akins) én de verloofde van Bert Cates. Naarmate de film vordert leert zij steeds meer te vertrouwen op haar eigen meningen en ideeën en niet meer louter af te gaan op wat haar vader haar vertelt. Samen met Drummond vertegenwoordigt zij de rede. Het is alleen jammer dat Anderson haar vrij zwak neerzet. Zeker ten opzichte van het acteergeweld van Tracy en March (die beiden bijzonder sterk voor de dag komen) valt haar bijdrage – die heel belangrijk had kunnen (en misschien wel moeten) zijn – een beetje in het niets. Florence Eldridge, die Brady’s toegewijde vrouw Sarah speelt, krijgt het wel voor elkaar om zich te onderscheiden tussen de ontketende Tracy en March. Ze is de redelijkheid zelve en komt heel warm en begripvol over. Hoewel ‘Inherit the Wind’ duidelijk vooral op het verhaal gericht is, speelt Kramer hier en daar met perspectieven om zijn film visueel spannender te maken. Vooral tijdens de rechtbankscènes zit hij de personages dan ook dicht op de huid. De muziek maakt het plaatje compleet. De traditionele gospel ‘(Gimme Dat) Old Time Religion’, gezongen door Leslie Uggams, werkt wellicht wat op de zenuwen maar is bijzonder toepasselijk waardoor de keuze voor dat lied te rechtvaardigen.

Weinig regisseurs kunnen zo goed uit de voeten met rechtbankdrama’s als Stanley Kramer. Hoewel ‘Inherit the Wind’ niet zo briljant is als zijn opvolger ‘Judgment at Nuremberg’, weet Kramer toch weer de spijker op de kop te slaan. Niet alleen in thematisch opzicht weet hij discussie uit te lokken, ook in zijn personages durft hij tegenstrijdigheden te benadrukken. Het acteerwerk is in de breedte sterk, met als uitschieters Spencer Tracy en Frederic March die (opnieuw) laten zien waarom zij tot de beste acteurs van de twintigste eeuw mogen worden gerekend. ‘Inherit the Wind’ verdiende vier Oscarnominaties (beste acteur voor Tracy, beste cinematografie voor Ernest Laszlo, beste montage en beste bewerkte script) en daar valt niets op af te dingen. Met ‘Inherit the Wind’ leverde Kramer een smakelijk voorgerecht, voordat hij zijn magistrale hoofdgerecht ‘Judgment at Nuremberg’ opdiende.

Patricia Smagge