Midnight Express (1978)
Regie: Alan Parker | 121 minuten | biografie, misdaad, drama, thriller | Acteurs: Brad Davis, John Hurt, Randy Quaid, Irene Miracle, Bo Hopkins, Paolo Bonacelli, Paul L. Smith, Norbert Weisser, Mike Kellin, Franco Diogene, Michael Ensign, Gigi Ballista, Kevork Malikyan, Peter Jeffrey, Joe Zammit Cordina, Yashaw Adem, Raad Rawi, Tony Boyd, Zannino, Mihalis Giannatos, Vic Tablian, Ahmed El Shenawi
‘Midnight Express’ is een beroemde en beruchte gevangenisfilm van Alan Parker, met een scenario van een jonge, debuterende Oliver Stone. Het is een intense, technisch geslaagde en goed geacteerde film, die echter veel protest opriep – in het bijzonder ook in Nederland, waar is geprobeerd om de film te verbieden – vanwege de eenzijdige, negatieve belichting van de Turken. Ondanks dit soort terechte kanttekeningen is de dramatische filmbeleving echter bijzonder effectief en heeft de film maar weinig aan kracht ingeleverd in de loop der jaren. ‘Midnight Express’ is nog steeds een film die indruk maakt.
De film is gebaseerd op het biografische boek “Midnight Express” van Billy Hayes, over zijn eigen belevenissen in een Turkse gevangenis vanaf het moment dat hij drugs naar Amerika wilde smokkelen. Het is echter zeker geen 100% authentieke bewerking van Parker en scenarioschrijver Stone. Zo hebben twee extreme geweldsdaden van de kant van Billy nooit plaatsgevonden in werkelijkheid, is het einde heel anders verlopen dan in de film getoond wordt en heeft hij in verschillende gevangenissen gezeten (in plaats van één groot complex, zoals in de film). Hij heeft ook nooit een beledigende speech in de rechtbank gehouden waarin hij de Turken voor varkens uitmaakt, en is het ook niet zo dat alle Turken die Billy tegenkwam slecht of corrupt waren. Sterker nog, hij had verschillende Turkse vrienden in de gevangenis en hoewel de hoofdbewaker wel degelijk een sadist was, had Hayes met de meeste bewakers geen enkel probleem en waren het gewoon beschaafde mensen die hun werk deden. Dit heeft Hayes zelf regelmatig in interviews laten weten naar aanleiding van kritiek op de film.
De film heeft het toerisme in Turkije heel wat schade toegebracht en Billy Hayes is lange tijd persona non grata geweest in het land. De weerstand bij de Turken was, en is, begrijpelijk, maar een echt racistische film kan ‘Midnight Express’ niet genoemd worden aangezien alles in de context van het vertelperspectief en de boodschap van de film gezien moet worden. Immers, de film speelt zich af in de vijandige, doorgaans ongastvrije omgeving van een gevangenis en bovendien is het de bedoeling dat de kijker zich identificeert met de hoofdpersoon die alles (natuurlijk) ervaart als bedreigend en beklemmend. Toch is de speech in de rechtbank een beetje te veel van het “goede”. Ook al zou je je kunnen voorstellen dat Hayes (verbaal) om zich heen slaat wanneer hij hoort dat hij nog eens dertig jaar vast moet zitten nadat hij bijna vijf jaar in de gevangenis heeft gezeten, het blijft een uiterst ongemakkelijke scène en klinkt niet als iets wat Hayes zou hebben gezegd. Regisseur Parker geeft in de extra’s bij de blu-ray ook toe dat hij destijds een wat naïeve filmmaker was en het inmiddels anders zou hebben aangepakt.
‘Midnight Express’ is voor een deel, in ieder geval vanuit de optiek van scenarioschrijver Oliver Stone, een film die iets duidelijk moet maken over de rechtssystemen van bepaalde (niet-westerse) landen, en de mate waarin deze echt rechtvaardig zijn. In het geval van Billy Hayes zou je kunnen spreken van onevenredigheid. Een straf van dertig jaar voor het bezit van twee kilo hasj lijkt namelijk wat excessief te zijn. Billy Hayes had echter het ongeluk dat hij net in een periode gepakt werd dat de Turkse regering om politieke redenen een voorbeeld wilde stellen in hun strijd tegen (internationale) drugshandel. Normaal gesproken was Hayes dus zeer waarschijnlijk na vijf jaar vrijgekomen. Aan de andere kant had Hayes in dat geval geluk gehad, omdat, zoals nu blijkt, nog meer met vuur speelde dan de film doet vermoeden. Later heeft Hayes namelijk toegegeven dat hij voor deze veroordeling al drie keer eerder drugs vanuit Turkije naar Amerika had gesmokkeld. In dat licht kunnen we niet echt medelijden met de “echte” Hayes hebben. De Billy Hayes uit de film is een iets ander verhaal, al doet hij ook verschillende domme dingen. Zo is het, afgezien van eerder genoemde misstappen, niet slim van hem om meteen te proberen te vluchten wanneer hij net heeft toegezegd om de politie te helpen bij het pakken van de Turkse leverancier (wat hem wellicht vrij zou kunnen pleiten). Maar de straf van dertig jaar blijft in de situatie van de (fictieve) Billy Hayes uit de film wel degelijk onrechtvaardig en op dit individuele, persoonlijke vlak werkt de film dan ook het beste.
De manier waarop ‘Midnight Express’ werkt is als een film die laat zien hoe de mens zich gedraagt in extreme omstandigheden. Hoe buigzaam de wil van een mens kan zijn en hoe sterk het doorzettingsvermogen, maar ook wat er voor nodig is om de hoop van een mens uiteen te laten spatten. Hoe onrechtvaardigheid – zowel binnen de “sociale” omgeving van de gevangenis alsmede vanuit een rechtssysteem als geheel – de mens geestelijk, en vaak lichamelijk, in opstand laat komen. Billy houdt het bijvoorbeeld redelijk lang vol in de bak en is tamelijk gehoorzaam, maar wanneer goede vriend Max (en geweldige rol van een jonge John Hurt) er door een verklikker er in wordt geluisd, slaan (eindelijk) de stoppen door bij Billy. Zelf kan hij, kortom, veel verduren, maar als zijn vriend onrecht wordt aangedaan, is het onverdraaglijk.
De film laat hiermee ook wederom zien hoe belangrijk vriendschap en liefde zijn voor het voortbestaan van hoop, en hoe belangrijk hoop op zichzelf is. Mannelijke liefde komt veel voor in de gevangenis, ook onder hetero’s, en ook Billy heeft duidelijk genegenheid en tederheid nodig, ook al komt dit van een (mannelijke) medegevangene. Het zijn mooie, oprechte momenten (het is alleen een beetje jammer dat de Billy uit de film uiteindelijk heel nadrukkelijk duidelijk maakt dat hij niet all the way wil gaan en toch echt een volbloed hetero is). In vele gevangenisfilms komt deze noodzaak van liefde, vriendschap, en contact voor overleven terug. Ook al lijken Andy Dufresne, “Papillon”, en Rubin “Hurricane” Carter (uit ‘The Shawshank Redemption’ en ‘The Hurricane’) het bijvoorbeeld alleen, door de kracht van de eigen geest, op te kunnen lossen en te kunnen overleven, ze hebben uiteindelijk vriendschap nodig om er doorheen te kunnen komen. In ‘Midnight Express’ is de vriendschapsband tussen Billy, Max, en Jimmy (Randy Quaid) ook één van de meest duurzame elementen die de film overeind houdt. En natuurlijk maakt de gruwelijke context van de barbaarse gevangenis het allemaal extra krachtig en schrijnend. Helemaal triest wordt het wanneer de vriendin van Billy (die hij in het echt niet had) in de laatste akte van de film op bezoek komt en hij een zielig hoopje mens is geworden, dat zo graag weer de liefde met haar zou willen bedrijven maar dit waarschijnlijk nooit meer zal kunnen doen.
‘Midnight Express’ blijft niet zo goed overeind als er een boodschap in gelezen moet worden over de wreedheid of onrechtvaardigheid van buitenlandse rechtssystemen, maar vanuit het hierboven beschreven persoonlijke perspectief is ‘Midnight Express’ een geslaagde, intense film, met (destijds) unieke en emotioneel pakkende elektronische muziek van Giorgio Moroder (die nu soms iets teveel op de voorgrond treedt), innovatieve hartkloppingen in de soundtrack, passende sets en camerawerk, en uitstekende acteurs. Met iets meer “balans” had het een regelrechte klassieker kunnen zijn.
Bart Rietvink
Waardering: 3.5
Bioscooprelease: 31 augustus 1978
Blu-ray-release: 18 april 2012
DVD-release: 7 november 2018 (Retro Collection/Original Poster Collection #16)