Gerhard Richter – Painting (2011)

Regie: Corinna Belz | 97 minuten | documentaire

Met ‘Gerhard Richter – Painting’ ging niet alleen de lang gekoesterde wens van documentairemaakster Corinna Belz in vervulling, ze deed wat veel collega’s ongetwijfeld ook al jaren bovenaan hun verlanglijstje had staan: een portret maken van de wereldberoemde, maar mediaschuwe, schilder Gerhard Richter. De in Keulen wonende zeventiger (inmiddels de tachtig gepasseerd), wiens werk in de grootste galerieën en musea hangt, wordt in een van de meest intieme, kwetsbare momenten in het leven van een kunstenaar vastgelegd: tijdens het maken van een kunstwerk. Belz, plaatsgenoot van Richter, had de veelzijdige schilder al eerder voor de camera voor de opnames van ‘Das Kölner Domfenster’ (‘The Cologne Cathedral Window’), maar daarin was hij slechts een klein radartje. Nu de volle negentig minuten onderwerp te zijn van een documentaire, dat is andere koek.

In de documentaire zien we Gerhard Richter aan het werk in zijn atelier Hahnwald. Zijn twee assistenten, Norbert Arns en Hubert Becker, treffen voorbereidingen en geven – altijd – op gepaste wijze commentaar, zonder een oordeel te vellen, maar met humor en respect. In korte gesprekken leren we de artiest een beetje kennen. Hij is verlegen, geeft toe dat een schilderij anders is geworden dan hij zich had voorgesteld en zegt later zelfs met een gegeneerde blik in zijn ogen dat het schilderij gewoon beter had moeten worden. “Het is leuk voor twee uur, maar langer houdt het niet.” Die oprechtheid is ontroerend, net als zijn opmerking naar de continu klikkende fotografen bij een persbijeenkomst die “Nog eentje!” roepen: “Maar jullie hébben er al zoveel.”

Belz legt het fascinerende creatieve proces op minutieuze wijze vast. Het is boeiend om te zien hoe zo’n abstract kunstwerk tot stand komt. Gerhard Richter schildert eerst met een dikke kwast primaire kleuren op het doek, waarna hij met een squeegee (een soort trekker van hout en plexiglas) over het doek gaat. Het effect daarvan is dat er krassen in de verf komen, de verf er afgeschraapt wordt of zich mengt, zodat er onverwachte motieven of patronen ontstaan. De schilder is niet gauw tevreden. Dat levert een zekere onderhuidse spanning op, want net als je denkt “Dit zou ik wel in mijn woonkamer willen hebben,” bepaalt Gerhard Richter dat het doek nog niet af is en komt er een geheel nieuwe laag verf overheen.

‘Gerhard Richter – Painting’ bestaat verder uit archiefopnamen uit de jaren zestig, fly-on-the-wall opnamen van bijeenkomsten met onder andere een curator, kunsthistoricus en Richters New Yorkse galeriehoudster, waaruit vooral blijkt hoe bescheiden de op dit moment nog levende belangrijkste contemporaine kunstenaar (volgens het Duitse financieel-economische tijdschrift Capital) is en hoe prettig in de omgang. Maar ook dat hij heel goed weet wat hij wil.

Een sleutelmoment in de documentaire is het punt waarop Gerhard Richter voor de camera toegeeft dat hij niet meer weet hoe hij verder moet. De blauwe verf die hij op de squeegee heeft aangebracht blijft ongebruikt: “Het is hopeloos. Ik kan het niet.” Richter geeft toe dat het worden bekeken door de camera van invloed is op zijn manier van werken. Hij is zich sterk bewust van de aanwezigheid van de camera en voelt dat er iets anders is. “Schilderen is een geheime aangelegenheid. En als je de schilderijen dan achteraf toch aan het publiek laat zien, kun je je er achter verschuilen.”  Al even persoonlijk zijn de fragmenten waarin de kunstenaar de kijker zijn fotoarchief laat zien, zwart-wit kiekjes van hemzelf en zijn familie. In 1961 vertrok Richter uit het Oost-Duitse Dresden, niet wetende dat hij zijn ouders nooit terug zou zien. 

Voor een uitvoerig retrospectief hoef je ‘Gerhard Richter Painting’ niet te kijken, al komen er wel veel kunstwerken uit diverse periodes in beeld. Voor de leek is dat zonder meer een welkome aanvulling omdat de verscheidenheid van zijn carrière in beeld gevat wordt. Maar het interessantst blijft het om de artiest aan het werk te zien. Hij levert in de laatste scènes bijna een fysieke krachtsinspanning met de squeegee, kijkt tevreden naar het resultaat en verzucht: “Man, was macht das Spaß.” En dat is ‘Gerhard Richter – Painting’ samengevat in vijf woorden.

Monica Meijer

Waardering: 4

Bioscooprelease: 5 september 2013
DVD-release: 6 mei 2014