To Be or Not to Be (1983)

Regie: Alan Johnson | 105 minuten | drama, komedie, oorlog | Acteurs: Mel Brooks, Anne Bancroft, Charles Durning, José Ferrer, Christopher Lloyd, Earl Boen, Ivor Barry, William Glover, John H. Francis, Estelle Reiner, Zale Kessler, Jack Riley, Lewis J. Stadlen, George Gaynes, George Wyner, James ‘Gypsy’ Haake, Scamp, William Glover, John H. Francis, Raymond Skipp, Marley Sims, Larry Rosenberg, Max Brooks

De film ‘To Be or Not Be’ van Ernst Lubitsch uit 1942 met Jack Benny en Carole Lombard staat hoog aangeschreven onder filmcritici. Een satire met als achtergrond de bezetting van Polen in de Tweede Wereldoorlog die tijdens (!) de oorlog is gemaakt. Niet alleen gedurfd, maar ook nog eens knap uitgevoerd. Voor de nieuwe versie van de film uit 1983, geregisseerd door Alan Johnson en met in de hoofdrollen Mel Brooks en Anne Bancroft, is de satire naar de achtergrond geschoven. In plaats daarvan ligt de nadruk domweg op de komedie. Het maakt de film minder scherp, maar dat betekent geenszins dat hij niet de moeite waard is.

Brooks en Bancroft (in het echt ook getrouwd), spelen het theaterechtpaar Frederick en Anna Bronski, dat in 1942 afleiding biedt aan het door de Tweede Wereldoorlog geteisterde Polen. De oorlog wordt buiten hun theater gehouden met dansnummers, Nazi-slapstick en ‘Hoogtepunten uit Shakespeare’. Voor Frederick Bronski hét moment van de avond, omdat hij zijn “To be, or not to be”-monoloog uit Hamlet mag doen. Voor het publiek een signaal om in te dutten. En voor luitenant Andre Sobinski (Jim Matheson) de ideale gelegenheid voor een geheim rendez-vous met Anna Bronski. Elke avond als hij zich verexcuserend langs het publiek wurmt, klinkt er meer venijn door in Bronski’s monoloog.

Maar als Sobinski een verrader ontmaskert bij de geallieerden die de Poolse verzetsbeweging om zeep kan helpen en de Duitsers het Bronski-theater sluiten en het huis van de Bronski’s innemen als hoofdkwartier, komt het aan op samenwerking. En vooral toneelspel op het hoogste niveau, waarbij de Nazi-pakken uit de revue natuurlijk goed van pas komen. Dit alles op zijn Mel Brooks, wat betekent dat je veel grappen al van kilometers afstand ziet aankomen, maar toch altijd op zijn minst moet grinniken. Bij vlagen is het echter ook hilarisch, vooral door toedoen van Christopher Lloyd als de Nazi-kapitein Schultz. Met zijn ongekende mimiek steelt hij werkelijk de show en wat dat betreft is het jammer dat hij maar een bijfiguur is.

Hier en daar oogt de film meer als een verzameling sketches, dan als een strak narratief. Maar dat past gek genoeg ook wel weer bij het verhaal dat verteld wordt. Het Bronski-theater is er immers voor variété. Over de gehele linie wordt sterk gespeeld. De een schmiert net even wat meer dan de ander (Mel Brooks uiteraard het meest), maar de luchtige toon werkt wonderwel. Doordat het verhaal echter niet op het scherp van de snede wordt vertolkt, vraag je je wel af wat de reden is geweest voor deze ‘soort van’ remake. Al met al is deze versie van ‘To Be Or Not Be’ absoluut vermakelijk, maar daar blijft het wel een beetje bij.

Wouter de Boer

Waardering: 3

Bioscooprelease: 1 maart 1984
DVD-release: 4 oktober 2013