Al di là delle nuvole – Beyond the Clouds (1995)
Regie: Michelangelo Antonioni, Wim Wenders | 112 minuten | drama, romantiek | Acteurs: Fanny Ardant, Chiara Caselli, Irène Jacob, John Malkovich, Sophie Marceau, Vincent Perez, Jean Reno, Kim Rossi Stuart, Inés Sastre, Peter Weller, Marcello Mastroianni, Jeanne Moreau, Enrica Antonioni, Carine Angeli, Alessandra Bonarotta, Laurence Calabrese, Tracey Caligiuri, Hervé Décalion, John-Emmanuel Gartmann, Sherman Green, Veronica Lazar, Suzy Lorraine, Cesare Luciani, Muriel Mottais, Bertrand Peillard, Sara Ricci, Sophie Semin, Sabry Tchal Gadjieff, Giulia Urso, Frere Jean-Philippe Revel, Frere Daniel Bourgeois
De levens en carrières van Ingmar Bergman en Michelangelo Antonioni zijn voor eeuwig met elkaar verbonden. Hoewel Bergman zes jaar jonger was dan zijn Italiaanse vakbroeder, kun je toch stellen dat de twee regisseurs tot dezelfde generatie behoorden. Beiden zijn vaandeldragers van wat vooraanstaande Franse critici in de jaren vijftig en zestig de ‘cinéma d’auteur’ noemden; film waarin de persoonlijkheid van de ‘auteur’, de regisseur, onmiskenbaar naar voren komt. Meestal gebeurt dat niet alleen in stijl, maar ook in thematiek en vorm. Bergman en Antonioni stierven enkele uren na elkaar op dezelfde dag: 30 juli 2007. Die dag moest de wereld dus niet afscheid nemen van één maar van twee legendarische, eigenzinnige filmmakers. Tot op hoge leeftijd waren beide heren nog actief. Bergman richtte zich in de laatste twintig jaar van zijn leven vooral op televisiefilms. Antonioni, die in 1985 een zware beroerte had gehad die zijn spraakvermogen had aangetast, maakte nadien nog enkele korte films. In samenwerking met Wim Wenders – die de puntjes op de i zette – voltooide hij in 1995 zijn laatste lange speelfilm: ‘Al di là delle nuvole’ (‘Behind the Clouds’).
Net als vrijwel al zijn werk laat ook van deze film de plot zich lastig vangen. John Malkovich is een regisseur – het alter-ego van Antonioni – die op zoek is naar een verhaal voor zijn nieuwe film. Hij reist door Italië en Frankrijk om personages en locaties te vinden die hem kunnen inspireren en speelt met vier verhalen in zijn gedachten. Als kijker zien wij welke verhalen dat zijn. Allemaal draaien ze om de schoonheid van de vrouw, liefde en lust, passie en verlangens – bekende thema’s in het oeuvre van Antonioni. ‘Beneath the image that is revealed lies another more faithful to reality’, aldus Malkovich – alias de regisseur zelf. ‘Beneath that one lies another, and yet another beneath that one, until we come to the true image of that absolute, mysterious reality which no one will ever see.’ Het is de filosofie achter de film, maar in feite achter alle werken van Antonioni. De vier delen waarui ‘Al di là delle nuvole’ bestaat geven de film een sterk episodisch karakter, maar hun gemeenschappelijke thema’s – en de verbindende fragmenten met Malkovich – behoeden de film ervoor dat een en ander als los zand aan elkaar hangt (ook al wordt er Engels, Italiaans en Frans door elkaar gesproken). Al komt het geheel wel wat vluchtig over: de (te) korte kennismaking met de personages weet niet echt voor voldoende diepgang te zorgen.
Het eerste verhaal speelt zich af in Ferrara, de geboorteplaats van Antonioni, waar een stadse mecanicien (Kim Rossi Stuart) zich even in alle rust oplaadt voor een drukke werkweek. Hij loopt er de vrouw van zijn dromen (Ines Sastre) tegen het bevallige lijf. Van een romance komt het echter niet en ze moeten twee jaar wachten tot ze weer samen kunnen zijn. In het tweede verhaal raakt Malkovich gefascineerd door een knappe winkeleigenaresse (Sophie Marceau), die hem out of the blue vertelt dat ze haar vader heeft doodgestoken, maar niet uitlegt waarom. ‘Love is an illusion’, aldus Patricia (Fanny Ardant) in het derde verhaal. Ze wordt verwaarloosd door haar man (Peter Weller), die een relatie is aangeknoopt met een jonge Italiaanse (Chiara Caselli). Ze pakt haar spullen en belandt in het appartement van Carlo (Jean Reno), die zelf zijn eigen vrouw te weinig aandacht heeft gegeven omdat hij druk is met zijn werk. In het laatste verhaal combineert Antonioni spirituele en fysieke liefde. Niccolo (Vincent Perez) is over zijn oren verliefd op een jonge vrouw (Irène Jacob), die hem vriendelijk te woord staat maar niet echt geïnteresseerd is. Terwijl hij met haar meeloopt naar de kerk in Aix-en-Provence delen ze elkaars filosofieën over het leven en de liefde.
Antonioni heeft een keur aan internationale topacteurs opgetrommeld. Naast Malkovich, Ardant, Marceau en Reno duiken ook twee oude bekenden van de regisseur op in licht humoristische cameo’s: veteranen Marcello Mastroianni (in een van zijn laatste films) en Jeanne Moreau, die samen speelden in Antonioni’s klassieker ‘La notte’ (1961). Zoals in zoveel films van de vermaarde Italiaanse filmmaker zijn verhaal en dialoog ondergeschikt aan de fotografie, die werkelijk schitterend is. Idyllische stadjes als Ferrara, Portofino en Aix-en-Provence en het overweldigende Parijs lenen zich uitstekend voor films met een dromerige sfeer. Maar ook op microniveau – zoals in het appartement van Jean Reno’s personage, komt de genialiteit van Antonioni naar voren. De regisseur combineert de spirituele, erotische en esthetische wereld en mede dankzij het kabbelende tempo verwordt ‘Al di là delle nuvole’ tot een dromerige, haast meditatieve ervaring. De film is op en top Antonioni: antwoorden worden niet gegeven, redenen waarom mensen doen wat ze doen evenmin.
Dat enigmatische aspect grijpt je of grijpt je niet – en dat geldt in feite voor het gehele oeuvre van deze invloedrijke regisseur. In die zin is deze laatste volledige speelfilm die hij maakte exemplarisch voor Antonioni, die ondanks de beroerte die hij had gehad zijn kunstenaarsoog nog niet verloren had. Hoewel ‘Al di là delle nuvole’ zeker niet het beste werk is van Antonioni – en niet alleen omdat het vernieuwende er in de jaren negentig inmiddels wel vanaf was – heeft ook deze film voor zijn trouwe schare fans weer genoeg moois te bieden.
Patricia Smagge