Bewaarders (2018)

Regie: Marc Schmidt | 76 minuten | documentaire

In 2012 raakte filmmaker Marc Schmidt bekend door zijn bekroonde documentaire ‘De regels van Matthijs’, over zijn autistische jeugdvriend Matthijs, die op zichzelf woonde, maar niet paste in het plaatje van de doorsnee zelfredzame burger en daardoor voortdurend met instanties botste. In zekere zin is de link met Schmidts nieuwe documentaire ‘Bewaarders’, over het reilen en zeilen van Justitieel Complex Zaanstad, snel gelegd. Daar staat de zelfredzaamheid van de gedetineerden hoog in het vaandel, ook al zijn er genoeg gedetineerden die daar helemaal niet mee om kunnen gaan.

Het Justitieel Complex Zaanstad, opgeleverd in 2016, is de grootse gevangenis van Nederland, met ruimte voor ruim duizend gedetineerden. Het is een hypermodern complex, dat helemaal vol hangt met camera’s en waarbij vrijwel alles met pasjes geregeld wordt. Ook gedetineerden hebben een pasje, waarmee ze geacht worden zoveel mogelijk zelf te regelen. Ze plannen zelf hun afspraken in, doen hun eigen boodschappen en zijn ook volledig zelf verantwoordelijk voor het schoonmaken van hun cel. De bewaarders (officieel PIW’ers: Penitentiair Inrichtings Werkers) zijn vooral actief als sociaal werker. Ze doen de hele dag aan conflictbeheersing. Het is vanuit hun oogpunt dat Schmidt het eerste jaar van de ingebruikname van het Complex heeft gefilmd.

Zo zie je aan het begin van de documentaire de bewaarders wennen aan het gangendoolhof. Het Complex is vooral in de breedte gebouwd en niet in de hoogte, dus er zijn flinke afstanden te overbruggen. Hoewel gedetineerden zich met hun pasje redelijk vrijelijk mogen bewegen, gelden er strikte regels voor wie door welke deur mag. Als een bewaarder met een slecht ter been zijnde boef een verkeerde afslag genomen blijkt te hebben en graag een binnendoorroute wil nemen, krijgt het tweetal glashard te horen dat ze de hele tocht terug moeten maken en de andere afslag nemen.

De bureaucratie is ook op andere manieren soms slopend voor de bewaarders. Iemand die een gedetineerde belooft te helpen met het vervroegen van een afspraak voor bezoek, realiseert zich te laat dat afspraken maar tot een uur van tevoren verzet kunnen worden in het computersysteem. Alle goede wil ten spijt, is een nieuw conflict met de betreffende boef haast onvermijdelijk. Toch wordt niet echt duidelijk of in de loop van het jaar dat Schmidt gefilmd heeft, de frustratie minder wordt. Of de bewaarders (en de gedetineerden) zich een beetje aan het systeem hebben kunnen aanpassen.

De documentaire is doorspekt met voice-overs. Mijmeringen ontleend aan interviews met diverse bewaarders (maar door telkens dezelfde stemacteur uitgesproken). Waarin bijvoorbeeld openlijk de vraag wordt gesteld of de nieuwe aanpak wel zo’n verbetering is voor de gedetineerden, of dat het puur om kostenbesparing gaat. Of waarin iemand opmerkt dat hij vrijwel niemand, ook zijn vrouw niet, vertelt waar hij werkt. Ter bescherming. De bewaarders worden overigens wel volledig herkenbaar in beeld gebracht. In tegenstelling tot de gedetineerden, die een gekleurd motiefje krijgen, waardoor ze ten opzichte van elkaar wel herkenbaar blijven.

Er zijn een paar gevangenen die veelvuldig figureren in ‘Bewaarders’ en dat zijn de ingezetenen van de zogenaamde ‘Extra Zorg-Voorziening’ die, in tegenstelling tot de reguliere tweepersoonscellen, een cel voor zichzelf krijgen. Hierbij valt vooral te denken aan mensen met psychische problemen, en dat zijn er nogal wat. Die zijn gebaat bij extra begeleiding en lijken te verdrinken in de gewenste zelfredzaamheid. Hoe ze zelf de aanpak van Justitieel Complex Zaanhof ervaren, komt echter niet expliciet aan bod, doordat de focus nou eenmaal bij de bewaarders ligt en bij hun interactie met de gevangenen.

Zo geeft ‘Bewaarders’ in vijf kwartier een indringend beeld van wat er zich binnen de muren van Justitieel Complex Zaanhof afspeelt, maar wordt er ook genoeg open gelaten. Hoe is het bijvoorbeeld afgelopen met het akkefietje waarbij een bewaarder wilde weten wat het cameraprotocol is daar waar het medewerkers betreft? Valt er al iets te zeggen over of de nieuwe aanpak daadwerkelijk minder recidive lijkt op te leveren? En hoe wordt de aanpak na het eerste jaar überhaupt geëvalueerd door de PIW’ers? De eerste blik die Schmidt geeft, smaakt in elk geval naar veel en veel meer. Het is te hopen dat er nog eens een vervolg komt.

Wouter de Boer

Waardering: 4