Crime and Punishment – Rikos ja rangaistus (1983)
Regie: Aki Kaurismäki | 90 minuten | drama, misdaad | Acteurs: Markku Toikka, Aino Seppo, Esko Nikkari, Olli Tuominen, Hannu Lauri, Matti Pellonpää, Pentti Auer, Asmo Hurula, Tiina Pirhonen, Kari Sorvali, Risto Aaltonen, Tarja Keinänen, Harri Marstio
‘Misdaad en straf’, in het Nederlands meestal vertaald als ‘Schuld en boete’, was de eerste grote roman van de befaamde Russische schrijver Fjodor Dostojevksi. Het boek, dat hem internationale erkenning bracht, gaat over de psychologie van het kwaad. De hoofdfiguur Raskolnikov vermoordt een vrouw die hij bestempelt als een maatschappelijke parasiet, omdat hij vindt dat hij daar het recht toe heeft. Pas na enige tijd begint zijn geweten te knagen. Vele filmmakers, onder wie Alfred Hitchcock, droomden ervan om het verhaal te verfilmen, maar waagden zich er niet aan omdat het boek ‘onverfilmbaar’ zou zijn. Een brutale jonge Finse cineast, Aki Kaurismäki (toen pas 25 jaar oud), trok de stoute schoenen aan en besloot direct te debuteren met zijn versie van Dostojevksi’s verhaal. ‘Als ik dan toch op mijn bek ga, dan maar van grote hoogte’, zou hij gedacht hebben. ‘Crime and Punishment’ (1983) zou het begin zijn van een succesvolle internationale carrière voor de Finse filmmaker.
Kaurismäki verplaatste het verhaal naar het hedendaagse Helsinki en gaf zijn hoofdpersoon, hier Antti Rahikainen (Markki Toikka) genoemd, en gaf hem naast een politiek ook een persoonlijk motief. Na een lange werkdag in het plaatselijke slachthuis, vertrekt Rahikainen bewapend naar het huis van de succesvolle zakenman Honkanen (Pentti Auer). Hij dringt zijn huis binnen en kondigt aan hem te vermoorden, wat hij vervolgens dan ook in koelen bloede doet. Hij maakt geen aanstalten om zijn sporen uit te wissen of de plaats delict te verlaten. Dan komt Eeva (Aino Seppo), een medewerkster van het cateringbedrijf dat Honkanens verjaardagsfeestje die avond zou organiseren, de kamer binnen. Emotieloos vertelt Rahikainen haar wat hij gedaan heeft, verzoekt haar de politie te bellen en vertrekt. Omdat de politie niet veel kan met Eeva’s beschrijving van de dader, blijft de moord voorlopig een groot mysterie. Totdat inspecteur Pennanen (Esko Nikkari) erachter komt dat Honkanen enkele jaren geleden onder invloed een dodelijk ongeluk veroorzaakte en ermee wegkwam wegens gebrek aan bewijs.
Het moet gezegd: het is moedig van Kaurismäki dat hij zijn filmcarrière gelanceerd heeft met een verhaal dat zo ambitieus is als ‘Crime and Punishment’. Zijn verfilming is echter wat aan de vlakke kant. Waar Dostojevski’s Raskolnikov steeds meer gebukt ging onder zijn misdaden, blijft Rahikainen extreem koel en ongeïnteresseerd. Het lijkt hem niet eens uit te maken of hij wel of niet gepakt wordt (dus waarom zouden wij als publiek ons daar druk om maken?). De politie zit hem op de hielen, maar eenmaal in de verhoorkamer speelt Rahikainen een kat-en-muisspel met de inspecteur, die hoopt hem in een hoek te kunnen drijven, maar telkens afgetroefd wordt door de berekenende verdachte. De verhoorscènes vormen meteen ook het hoogtepunt van de film en zijn met hun gortdroge oneliners direct ook een voorbode voor Kaurismäki’s latere werk, waarin de humor verder naar de voorgrond treedt. De regisseur gaat voor een debutant overigens behoorlijk trefzeker te werk: vooral de stijlvolle en koele fotografie en minimalistische montage springen in het oog. Zijn acteurs heeft hij ongetwijfeld opgedragen zich zo expressieloos mogelijk op te stellen. Wat dat betreft hebben ze goed naar hem geluisterd, maar voor de kijker, die hoopt mee te kunnen leven met de personages, werkt het eerder averechts.
‘Crime and Punishment’ is typisch zo’n film die hele wisselende reacties oproept. Om te durven debuteren met een film als deze, getuigt van enorm veel lef. Kaurismäki drukt bovendien al zijn geheel eigen stempel op de film en de trefzekerheid waarmee hij dat doet is bewonderenswaardig. Kaurismäki-fans moeten zijn debuut absoluut zien, al was het maar om te zien hoe de Finse meester ooit begon. In veel opzichten is ‘Crime and Punishment’ een geslaagde verfilming van Dostojevski’s befaamde roman. Helaas heeft de film ook een groot minpunt: het ontbreekt aan een hart en een ziel. De kille, afstandelijke en onsympathieke personages nodigen je niet uit in hun wereld, met hen meeleven is er dan ook niet bij. Je wordt er niet warm of koud van. Gelukkig biedt de spaarzame humor zo nu en dan wat afleiding.
Patricia Smagge