De loteling (1974)
Regie: Roland Verhavert | 83 minuten | drama | Acteurs: Jan Decleir, Ansje Beentjes, Gaston Vandermeulen, Gella Allaert, Bernard Verheyden, Idwig Stephane, Eddy Asselbergs, Leo Madder, Denise Zimmerman, Rudi van Vlaenderen, Johan Vanderbracht, Gilbert Charles, Werner Kopers, Marieke van Leeuwen, Roger Bolders, Maurits Goossens, Ray Verhaeghe
Veel overzichtelijker dan de ‘De loteling’ worden vertellingen niet. In het Vlaanderen van 1833 wordt aan de hand van loting bepaald welke jongemannen hun dienstplicht moeten voldoen, en welke niet. De kans dat dienstplicht ook werkelijk leidt naar een slagveld is anno dan niet denkbeeldig: België heeft zich pas net losgevochten van Nederland. Gelukkig wordt onnozele boer Jan Braems (Jan Decleir) uitgeloot voor militaire dienst. In ruil voor een flinke som geld (en een paar potten bier) neemt hij echter de plek in van een wel ingeloot rijkeluiszoontje. Braems laat zijn krakkemikkige grootvader (Gaston Vandermeulen) en hoogblonde geliefde Katrien (Ansje Beentjes) achter op het land dat hij pacht. Dit in de overtuiging dat hij hen na militaire dienst kan verrassen met zijn rijkdom. Eenmaal opgeborgen in een kazerne en gestoken in uniform – blauw, met rode epauletten – raakt Braems zijn spaarpotje vrijwel onmiddellijk kwijt. Niet veel later wordt hij zelfs met blindheid geslagen, nadat hij de zonde van het vlees heeft begaan. Hij belandt in een militaire ziekenboeg annex verdomhoek. Katrien en grootvader ontvangen vervolgen geen post meer van Jan. Als Katrien vervolgens van een marskramer verneemt dat het slecht met Jan zou gaan, besluit ze naar haar geliefde op zoek te gaan. Dit in weerwil van de plaatselijke priester, die haar met vileine glimlach te verstaan geeft dat Jan soldaat haar waarschijnlijk al lang is vergeten. Wat volgt is een goed geconstrueerd verhaal met, dankzij het laatste kwartier van de film, een toch nog wiebelende moraal.
Juist haar eenvoud maakt dat ‘De loteling’ vanaf het begin je aandacht beloont: alles wat je ziet, alles wat er wordt gezegd, doet ertoe. De gebeurtenissen, sober en stijlvast geregistreerd door regisseur Roland Verhavert, doén je iets, zonder dat dat je hier nadrukkelijk wordt ‘aangeraden’ in de vorm van veelbetekenende regie of acteerwerk (dat over de hele breedte sterk is). Zie het moment dat Braems zijn opa voorliegt; “Ik ben d’r ingeloot.”, of het moment dat Katrien de smetteloze schoonheid van een rist in het wit gehulde nonnen aanschouwt: je zou er Katholiek van worden. Kort nadat Braems zijn geld is kwijtgeraakt, trakteert een andere soldaat hem op de hoeren. Of er tussenbeide een link is, laten de makers in het midden. Een goed geplaatste komische noot is de marcheeroefening van Braems en zijn kompanen: “Hooi! Strooi! Hooi! Strooi! Hooi! Strooi!”. Met werk van de achttiende-eeuwse componist Händel, sluit de soundtrack in ‘De loteling’ bij dit alles aan. Deze wordt gebruikt als discrete begeleider van het verhaal, niet als de overactieve kapitein van kijkersemoties.
De kunst van het weglaten en de rustige hand van de vertellers werken ook nog eens goed samen om het tijdperk op een geloofwaardige manier tot leven te brengen. Hierbij zijn zij ongetwijfeld geholpen door het feit dat aan ‘De loteling’ een gelijknamig boek uit 1850 ten grondslag lag, van de sociaal bewogen en godsvruchtige schrijver Hendrik Conscience. Met het eind wordt in de film (naar een scenario van Nic Bal) plotseling flink afgeweken van het boek. En toeval of niet: vooral de gebeurtenissen in de laatste tien minuten wekken bevreemding op. Het is of de makers het na alle soberheid toch niet konden laten om hun punt flink wat kracht bij te zetten. Zoveel kracht dat het punt er bijkans onherkenbaar door wordt. En juist dan begint de aftiteling.
Martijn Laman
‘De loteling’ verschijnt op donderdag 9 februari 2012 op DVD (Vlaamse klassiekers box).