Heimat ist ein Raum aus Zeit (2019)

Regie: Thomas Heise | 218 minuten | documentaire, geschiedenis

Voor ‘Heimat ist ein Raum aus Zeit’ dook filmregisseur Thomas Heise in zijn familiearchief. Dit resulteerde in een bijzondere en soms pikante drieënhalf uur durende documentaire. Aan de hand van onder andere liefdesbrieven maakte hij een indringend portret van zijn familie. Bovendien zit Heise’s familiegeschiedenis dicht op historische gebeurtenissen uit de twintigste-eeuwse van Duitsland. De documentaire begint al met een klassenopstel van grootvader Heise uit 1912 over een op handen zijnde grote oorlog. Verder komen als bijna vanzelfsprekend de Jodenvervolging, de Tweede Wereldoorlog, de DDR en de val van de muur voorbij. Dit alles is subtiel vervlochten met Heise’s familiegeschiedenis.

Het moet gezegd worden, ‘Heimat ist ein Raum aus Zeit’ is een ongewone documentaire, zeker naar huidige maatstaven. Er zitten geen pratende hoofden in; geen directe verklaringen waarom familieleden van Heise zijn vervolgd door de nazi’s of bespied door de Stasi; of geen vet aangezette Netflix soundtrack ‘als het spannend’ wordt. Voor sommige kijkers kan deze aanpak dan ook eentonig overkomen. Voor anderen kan het juist een verademing zijn dat Heise’s minimale aanpak bepaalde clichés uit de documentaire wereld vermijdt. Overigens kan het helpen dat je goed bent ingevoerd in de Duitse geschiedenis. Deze documentaire neemt je namelijk op dit gebied niet bepaald bij de hand. Als kijker mag je dan ook zelf mee puzzelen met Heise.

‘Heimat ist ein Raum aus Zeit’ neemt het woord documentaire overigens vrij letterlijk. Heise overspoelt je met een ontelbaar aantal brieven die hij op bijna monotone wijze in de voice-over voorleest. Bijna elke vorm van sentimentele toenadering tot de kijker ontbreekt in die drieënhalf uur. Toch raakt het je, want de brieven gaan in eerste instantie over universele zaken, zoals liefde(sverdriet). Heise lijkt daarmee het materiaal vooral voor zichzelf te willen laten spreken. Daarnaast zie je onder de voice-over anonieme landschappen of straten voorbijkomen. Soms zit je een scène lang te kijken naar een verlaten plein in een stad, een weelderig landschap of een trein. De relatie tussen de woorden en beelden lijken dan ook behoorlijk willekeurig. De plekken in beeld zijn echter wel degelijk gerelateerd aan Heise’s familiegeschiedenis. Als kijker word je zo langzaam bewust gemaakt dat niet alleen cultuurhistorische plekken als de Brandenburg Tor Duitse geschiedenis herbergen, maar ook, dan wel in mindere mate, de favoriete bar van Thomas Heise.

De bonte stroom aan beelden in ‘Heimat ist ein Raum aus Zeit’ ziet er ook enigszins arbitrair uit vanwege een andere reden. Op deze manier vraagt de documentaire namelijk om extra aandachtig de beelden in je op te nemen. Heise brengt bijvoorbeeld minutenlang een namenlijst in beeld totdat het document bij de achternaam Heise plotsklaps stopt. Wat blijkt: met deze lijst spoorde het naziregime Joden op en deporteerde ze vervolgens naar concentratiekampen. Hiermee toont de film op onsentimentele wijze de tragische overlap van persoonlijke met nationale geschiedenis. Tevens laat het zien dat een banaal lijkende namenlijst niet altijd zo onschuldig bleek. Het was namelijk ook een product van een bureaucratische moordmachine.

Toch geeft ‘Heimat ist ein Raum aus Zeit’ niet zozeer af op de Duitse geschiedenis van de twintigste eeuw. Het legt vooral op een pijnlijke manier bloot hoe persoonlijke tragiek vervlochten is met welke politieke en intellectuele wind er in een land waait. De acute wanhoop in sommige briefuitwisselingen toont ook dat wat de familie Heise overkwam lang niet op zichzelf stond, maar tekenend was voor veel mensen in Duitsland.

Roy van Landschoot

Waardering: 4

Bioscooprelease: 25 juni 2020