Iris (2001)
Regie: Richard Eyre | 91 minuten | drama, biografie | Acteurs: Kate Winslet, Hugh Bonneville, Judi Dench, Jim Broadbent, Eleanor Bron, Angela Morant, Penelope Wilton, Siobhan Hayes, Juliet Aubrey, Joan Bakewell, Nancy Carroll, Kris Marshall, Tom Mannion, Derek Hutchinson, Samuel West, Saira Todd, Juliet Howland, Charlotte Arkwright, Harriet Arkwright, Matilda Allsopp, Steve Edis, Emma Handy, Timothy West, Stephen Marcus, Pauline McLynn, Gabrielle Reidy
De Britse schrijfster en filosoof Iris Murdoch (1919 – 1999) leefde haar leven in meerdere werelden. Volgens haar levenspartner John Bayley trok ze zich vaak terug in haar gedachtenwereld, zeker als ze aan het schrijven was. Aan het Saint Anne’s College in Oxford ontmoette ze in 1954 op een feestje de zes jaar jongere Bayley, die later hoogleraar Engels zou worden. In 1956 traden ze in het huwelijk. Iris had een voor die tijd erg vrije moraal en onderhield relaties met veel verschillende mannen, vaak met meerdere tegelijk. Bayley moest zijn vrouw dus delen met anderen. Er gingen geruchten dat ze ook relaties met vrouwen zou hebben, maar dat heeft de schrijfster altijd ontkend. Murdoch leidde een productief leven. Naast haar romans en andere werk als auteur, gaf ze vaak lezingen over de hele wereld, over haar werk als schrijfster maar ook over filosofie. Iris Murdoch overleed in 1999 aan Alzheimer. Vlak voor haar dood publiceerde Bayley zijn autobiografische boek ‘Elegy For Iris’ over zijn leven met de schrijfster. Een jaar later volgde ‘Iris And Her Friend’. Op die twee boeken werd de film ‘Iris’ (2001) gebaseerd.
De gereputeerde schrijfster Iris Murdoch (Judi Dench) raakt tijdens een televisie-interview over haar nieuwe boek even de kluts kwijt en druipt met de staart tussen de benen af. Haar man John Bayley (Jim Broadbent) vermoedt dat er iets mis is met haar, maar doet zijn best om haar geniale brein, dat zo graag met taal bezig is, aandachtig te houden. Samen halen ze vele herinneringen van vroeger op. Over hoe ze elkaar eind jaren veertig leerden kennen. De sullige John (Hugh Bonneville) is direct onder de indruk van de flamboyante en levenslustige Iris (Kate Winslet). Ze zijn soulmates en voor elkaar geschapen. Maar Iris wil haar losbandige liefdesleven niet opzeggen en heeft er moeite mee John toe te laten tot haar gedachtenwereld. De veel jongere en nog onervaren John Bayley weet vaak niet wat hij aan moet met zijn verliefdheid en zijn jaloezie. Iris’ ongeremde passie was de belangrijkste bron van inspiratie voor haar boeken, waarin het centrale thema het streven naar geluk en absolute vrijheid was. Die vrijheid komt echter meer en meer in het gedrang wanneer de dokters de oudere Iris onderzoeken en het oordeel vellen: Iris lijdt aan de ziekte van Alzheimer. De dementie neemt haar steeds meer in zijn greep en John lijdt onder het feit dat zijn ooit zo intelligente en welbespraakte vrouw langzaam maar zeker aftakelt.
‘Iris’ is in de eerste plaats een prachtig liefdesverhaal over twee mensen die ondanks hun tegenstellingen er toch voor kiezen om samen oud te worden. Daarnaast schetst regisseur Richard Eyre (die vijf jaar later met Dench ‘Notes on a Scandal’ (2006) zou maken) een indringend portret van een ooit briljante vrouw die door de slepende dementie langzaam in een wrak verandert. Wie de ziekte Alzheimer ooit van dichtbij heeft meegemaakt zal de situaties waarin Iris terechtkomt zeker herkennen. In het begin valt ze af en toe in de herhaling zonder dat ze het door heeft, op het eind leeft ze volledig in haar eigen wereldje. Dat juist haar geest haar zo bijzonder maakte, maakt de situatie pijnlijk ironisch – hoe de ‘meest briljante vrouw van Engeland’ eindigt bij de ‘Teletubbies’. Dat het verhaal verteld wordt vanuit het perspectief van John Bayley geeft een extra dimensie aan het verhaal. Hij ziet lijdzaam toe hoe zijn geliefde vrouw steeds meer in de greep raakt van de slopende dementie. Zijn liefde voor Iris is al die tijd op de proef is gesteld, leren we uit de flashbacks. De grootste uitdaging staat hem echter pas na veertig jaar huwelijk te wachten. Eyre, tevens verantwoordelijk voor het script, zorgt ervoor dat dit ingetogen liefdesdrama nooit klef of dromerig wordt, maar altijd met beide benen op de grond blijft staan.
Om een film als ‘Iris’ te laten slagen heb je briljante acteurs nodig. En die wist Eyre om zich heen te verzamelen. Judi Dench, de grande dame van de Britse cinema, toont met deze intense rol maar weer eens aan dat ze over een onovertroffen acteertalent beschikt. Van een vrijgevochten vrouw met een sterke geest zie je haar geleidelijk afsterven. De krachtige oogopslag verwordt tot een reeks lege blikken. Dench zet een volkomen geloofwaardige Iris neer. De rol van de jonge Iris, gespeeld door de eveneens zeer getalenteerde Kate Winslet, biedt heel wat minder uitdaging. Desondanks gaat de actrice er helemaal voor. De absolute ster van de film is echter Jim Broadbent. Als de oudere John Bayley raakt hij precies de juiste snaar bij de kijker. Zijn onmetelijke liefde voor een vrouw die nooit voor de volle honderd procent voor hem heeft gekozen is zeer aandoenlijk. Hugh Bonneville, die de jongere Bayley speelt, haalt eveneens een hoog niveau. Het valt bovendien op dat hij als twee druppels water op Broadbent lijkt. Compliment voor de casting! Dench (hoofdrol) en Winslet (bijrol) ontvingen een Oscarnominatie en Broadbent mocht het felbegeerde gouden beeldje voor beste bijrol zelfs – en geheel terecht – mee naar huis nemen. Camerawerk, montage en muzikale omlijsting tenslotte zijn tot in de puntjes verzorgt.
Om voor een biopic over het leven van Iris Murdoch door te gaan, gaat de film te weinig in op de periode waarin ze haar belangrijkste werken schreef. Maar de makers lijken een bewuste keuze te hebben gemaakt om juist haar relatie met Bayley en haar gevecht met Alzheimer eruit te lichten. En die keuze is de juiste geweest. Dankzij het ijzersterke acteerwerk van vooral Broadbent en Dench word je in het verhaal meegesleept, ook al weet je verder nauwelijks iets van Murdoch – en al helemaal niet van Bayley. Niet iedereen zal openstaan voor deze film. Liefhebbers van actie en spanning kunnen ‘Iris’ beter links laten liggen. Voor hen zal deze film ongetwijfeld te ‘saai’ zijn. Houd je echter van realistisch drama en uitgebalanceerde romantiek, dan is deze prachtige film absoluut een aanrader!
Patricia Smagge
Waardering: 4
Bioscooprelease: 6 juni 2002